1. Tóm tắt
Trương Ba - người làm vườn chất phác, hiền lành, rất mực yêu quý vợ con và cháu gái. Ông nổi tiếng là người chơi cờ giỏi và có lối sống thanh cao. Vì sự tắc trách của Nam Tào, Trương Ba đang khỏe mạnh bỗng chết một cách đột ngột. Tiên Đế Thích vì muốn có người đánh cờ với mình và muốn sửa sai cho Nam Tào nên hóa phép cho hồn Trương Ba nhập vào xác một anh hàng thịt mới chết. Hồn Trương Ba đau khổ đấu tranh với những ham muốn bản năng của thân xác hàng thịt. Sau một thời gian, chính hồn Trương Ba cũng phần nào bị tha hóa, gia đình Trương Ba trở nên ly tán, đau buồn. Trương Ba quyết định thắp nhang gọi Đế Thích lên để quyết định rời khỏi thân xác anh hàng thịt. Đế Thích tìm mọi cách khuyên ngăn và đưa ra giải pháp khác hấp dẫn hơn như cho Trương Ba nhập vào xác cu Tị đang hấp hối. Trương Ba xin cho cu Tị được sống và kiên quyết chọn cái chết và không nhập vào xác ai nữa bởi ông không muốn “bên trong một đằng bên ngoài một nẻo”.
2. Tìm hiểu chung
a. Xuất xứ và hoàn cảnh sáng tác
- Vận dụng sáng tạo tích truyện dân gian để xây dựng tình huống kịch độc đáo và gửi gắm vấn đề nhức nhối của cuộc sống hiện đại.
- Viết năm 1981, công diễn lần đầu năm 1984 và gặt hái được thành công lớn.
- Đoạn trích thuộc cảnh VII và đoạn kết của vở kịch.
b. Bố cục
- Phần 1 (từ đầu đến “Vợ Trương Ba bước vào”): Cuộc đối thoại giữa hồn Trương Ba và xác hàng thịt
- Phần 2 (tiếp đó đến “Không cần!”): Cuộc đối thoại giữa hồn Trương Ba và những người thân trong gia đình
- Phần 3 (còn lại): Cuộc đối thoại giữa hồn Trương Ba, Đế Thích và quyết định cuối cùng của hồn Trương Ba
3. Tìm hiểu chi tiết
a. Cuộc đối thoại giữa hồn Trương Ba và xác hàng thịt
* Hồn Trương Ba:
- Cho rằng mình vẫn có một đời sống nguyên vẹn, trong sạch, thẳng thắn
Xem xác chỉ là cái vỏ bên ngoài, âm u, đui mù, không có ý nghĩa gì hết, không có tư tưởng, không có cảm xúc, nếu có thì chỉ là những thứ thấp kém. Hồn Trương Ba phủ nhận vai trò của xác anh hàng thịt
- Thái độ: từ chối quả quyết, mạnh mẽ sang ấp úng, bịt tai lại, tuyệt vọng
* Xác anh hàng thịt:
- Cho rằng hồn Trương Ba không thể tách khỏi xác anh hàng thịt, mọi việc làm, hành động của hồn Trương Ba đều chịu sự chi phối của xác anh hàng thịt
- Thái độ: từ giễu cợt sang quả quyết, mạnh mẽ, lấn át và cuối cùng thắng thế
* Kết quả: phần thắng thuộc về xác anh hàng thịt
⇒ Cuộc đấu tranh giữa phần con và phần người, giữa đạo đức và tội lỗi, giữa khát vọng và dục vọng
b. Cuộc đối thoại giữa hồn Trương Ba và những người thân trong gia đình
* Hồn Trương Ba: cho rằng mình vẫn có một đời sống riêng, nguyên vẹn, trong sạch và thẳng thắn
* Những người thân trong gia đình:
- Vợ Trương Ba: đau đớn, khóc lóc, nhận ra Trương Ba không còn là Trương Ba của ngày xưa, “ông đâu còn là ông”
- Cháu gái: giận dữ, quyết liệt, phản đối nhất mực, cho rằng ông mình đã chết mà thay vào đó là một Trương Ba vô cùng vụng về, thô lỗ, phũ phàng
- Con dâu: cảm thông, chia sẻ và yêu thương với ông nhưng vẫn thấy không còn nhận ra Trương Ba của trước đây nữa.
* Mỗi người trong gia đình ở một vị trí, một thái độ khác nhau nhưng đều có điểm chung là thấy Trương Ba đã thay đổi, không còn nguyên vẹn, trong sạch, thẳng thắn.
- Kết quả: Trương Ba vỡ lẽ, nhận ra sự thay đổi của bản thân và sự lấn át của phần xác đối với phần hồn trong ông.
⇒ Mâu thuẫn kịch lên đến đỉnh điểm.
c. Cuộc đối thoại giữa Trương Ba với Đế Thích và quyết định cuối cùng của hồn Trương Ba
- Sự giác ngộ về ý thức: Con người sống cần có sự hài hòa giữa thể xác và tâm hồn, cần được sống là chính mình và cần phải sống có ý nghĩa.
+ Không được bên trong một đằng, bên ngoài một nẻo: “Tôi muốn được là tôi toàn vẹn”
+ “Ông chỉ nghĩ đơn giản là cho tôi sống nhưng sống như thế nào thì ông chẳng cần biết”
+ “Không thể sống với bất cứ giá nào được. Có những cái giá quá đắt, không thể trả được... tâm hồn tôi lại trở lại thanh thản, trong sáng như xưa”.
- Hành động mang tính bước ngoặt của Trương Ba: Một quyết định đầy khó khăn nhưng hết sức đúng đắn.
+ Trả lại xác cho anh hàng thịt còn Trương Ba sẽ chết.
+ Phép thử của Đế Thích (Trương Ba nhập vào xác cu Tị): Trương Ba đã để cho cu Tị sống còn mình thì chết.
=> Đoạn kết có ý nghĩa rất to lớn, có tác dụng thúc đẩy ý chí nhận thức của con người về cách sống để tránh làm cho tâm hồn của mình bị tổn thương, không hoán đổi thân xác và sống nhờ vào thân xác của người khác. Được sống làm người quý giá thật nhưng được sống đúng là mình, sống trọn vẹn những giá trị mình vốn có và theo đuổi còn quý giá hơn.
d. Giá trị nội dung
Qua đoạn trích vở kịch Hồn Trương Ba, da hàng thịt, Lưu Quang Vũ muốn gửi tới người đọc thông điệp: Cuộc sống chỉ thực sự có ý nghĩa khi con người được sống tự nhiên với sự hài hòa giữa thể xác và tâm hồn. Con người phải luôn luôn biết đấu tranh với những nghịch cảnh của chính bản thân, chống lại sự dung tục để hoàn thiện nhân cách và vươn tới những giá trị tinh thần cao quý
e. Giá trị nghệ thuật
- Xây dựng tình huống, xung đột kịch độc đáo, hấp dẫn.
- Đối thoại kịch đậm chất triết lý, giàu kịch tính, tạo nên chiều sâu ý nghĩa cho vở kịch.
- Hành động kịch của nhân vật phù hợp với tính cách, hoàn cảnh, góp phần thúc đẩy tình huống, xung đột kịch phát triển.
- Nghệ thuật độc thoại nội tâm giúp nhân vật bộc lộ tính cách và quan niệm về lẽ sống đúng đắn.
Sơ đồ tư duy - Hồn Trương Ba, da Hàng Thịt
I. Tổng quan tác phẩm
- Tác giả: Lưu Quang Vũ
- Xuất xứ: Kịch bản sân khấu (1981-1982)
- Thể loại: Kịch
- Bối cảnh: Hà Nội những năm 1980
- Giá trị hiện thực và nhân đạo sâu sắc
II. Nội dung tác phẩm
- Hoàn cảnh éo le của Trương Ba:
- Sự kiện trao đổi xác: Trương Ba - Hồn, da hàng thịt - Xác
- Sự bất công, phi lý: Bị xã hội đẩy vào tình huống trớ trêu
- Khát vọng được sống đúng với bản chất con người
- Hành trình tìm lại bản ngã của Trương Ba:
- Giai đoạn 1: Sống trong xác người khác (da hàng thịt):
- Sự chán ghét, khinh bỉ: Lối sống giả dối, ích kỷ của da hàng thịt
- Nỗ lực khẳng định bản thân: Muốn được sống như Trương Ba thực sự
- Giai đoạn 2: Sống trong xác của chính mình (sau khi đổi lại):
- Sự cô đơn, trống rỗng: Mất đi những giá trị tinh thần, tình cảm
- Sự thức tỉnh: Nhận ra ý nghĩa cuộc sống, giá trị của tình người
- Giai đoạn 3: Từ bỏ cuộc sống thực tại:
- Quyết định cuối cùng: "Tôi không muốn sống nữa!"
- Sự phản kháng: Phản đối xã hội thối nát, vô nhân đạo
- Các nhân vật khác và vai trò của họ:
- Lý Cường: Đại diện cho lối sống thực dụng, cơ hội
- Bà Hiền: Người vợ hiền thảo, cam chịu
- Ông ba: Người cha già đau khổ, mất mát
- Các nhân vật phụ: Phản ánh những mặt trái của xã hội
- Ý nghĩa biểu tượng:
- Hồn Trương Ba: Biểu tượng cho tâm hồn, nhân cách
- Da hàng thịt: Biểu tượng cho sự giả dối, ích kỷ, tầm thường
- Sự trao đổi xác: Biểu tượng cho sự đảo lộn giá trị, sự tha hóa của con người
III. Nghệ thuật tác phẩm
- Ngôn ngữ: Sinh động, giàu tính biểu cảm, sử dụng nhiều yếu tố hài hước, châm biếm
- Nhân vật: Được xây dựng độc đáo, có chiều sâu tâm lý
- Cốt truyện: Ly kỳ, hấp dẫn, giàu kịch tính
- Biện pháp nghệ thuật: Đối thoại, độc thoại nội tâm, biểu tượng
IV. Bài học nhận thức
- Giá trị của con người: Nhân phẩm, lương tâm, tình yêu thương
- Phê phán xã hội: Sự giả dối, ích kỷ, tầm thường
- Khát vọng sống: Sống đúng với bản chất, tìm kiếm ý nghĩa cuộc sống
