1. Tìm hiểu chung
a. Xuất xứ và hoàn cảnh sáng tác
Bài thơ được sáng tác vào năm 1905 trước lúc tác giả sang Nhật Bản tìm một con đường cứu nước mới, ông làm bài thơ này để giã từ bè bạn, đồng chí.
b. Nội dung chính
Bài thơ khắc họa vẻ đẹp lãng mạn, hào hùng của nhà chí sĩ cách mạng những năm đầu thế kỉ XX, với tư tưởng mới mẻ táo bạo, bầu nhiệt huyết sôi nổi và khát vọng cháy bỏng trong buổi đầu ra đi tìm đường cứu nước.
c. Bố cục
- Phần 1 (4 câu đầu): Quan niệm mới về chí làm trai, cùng ý thức của cái tôi đầy trách nhiệm.
- Phần 2 (còn lại): Ý thức được nỗi nhục mất nước, sự lỗi thời của nền học vấn cũ, đồng thời thể hiện khát vọng hăm hở, dấn thân trên hành trình cứu nước.
2. Tìm hiểu chi tiết
a. Tìm hiểu tác phẩm theo bố cục: Đề - Thực – Luận – Kết
* Hai câu đề
- Trước hết câu thơ vẫn nói đến chí nam nhi, một quan niệm nhân sinh phổ biến thời phong kiến: nam nhi phải làm nên nghiệp lớn xưng danh với thiên hạ, phải lạ ở trên đời.
- Thế nhưng trong quan niệm cuả mình cụ Phan đã có điểm nhìn mới mẻ, sáng tạo hơn: “Há để càn khôn tự chuyển dời”.
+ Thời xưa người ta thưởng phó mặc cuộc đời cho hai chữ số phận, mệnh người do trời định đoạt.
+ Nhưng với cụ Phan làm trai sao lại để như vậy, phải tự mình chủ động xoay chuyển thời thế (đặt trong hoàn cảnh hiện tại câu thơ ngụ ý nói tới việc tìm đường cứu nước).
+ Hình thức câu hỏi tu từ khiến câu thơ xoáy sâu và tâm trí người đọc đặc biệt là các đấng nam nhi.
* Hai câu thực
- Tác giả đã thể hiện rõ cái tôi công dân đầy tinh thần trách nhiệm gánh vác giang sơn, đồng thời mang ý kích lệ ý thức này ở các trang nam nhi
- Một người sống vì dân vì nước tên tuổi sẽ lưu truyền ngàn năm
→Hai câu thơ cụ thể hóa lẽ sống của trang nam nhi: phải tự giác chủ động, lưu danh thiên cổ. Đồng thời thúc giục mọi người sống có ích
* Hai câu luận
- Chí nam nhi được gắn chặt vào hoàn cảnh hiện tại của đất nước:
+ Hiện lên trong câu thơ là nỗi đau mất nước, nỗi nhục của thân phận nô lệ cùng sự phản kháng ngầm, không cam chịu (sống thêm nhục)
+ Trung quân ái quốc là tư tưởng đạo đức nho gia nhưng hiện nay còn đâu vua hiền mà trung, sách vở thánh hiền đâu cứu được thời buổi nước mất nhà tan nàyè câu thơ thức tỉnh hành động thiết thực, yêu nước là phải cứu nước
- Bằng sự quyết liệt táo bạo của nhà cách mạng đi trước thời đại Phan Bội Châu đang đối đầu, phản bác trực tiếp nền học vấn cũ, thức tỉnh những chí sĩ yêu nước
* Hai câu kết
- Những hình ảnh kì vĩ, lớn lao: Biển Đông, cánh gió, muôn trùng sóng bạc phù hợp với hành động cao cả, tầm vóc phi thường của chủ thể trữ tình
- Câu thơ cuối chứa đựng một hình ảnh hào hùng lãng mạn thể hiện tư thế, khát vọng lên đường của người chí sĩ yêu nước, khơi gợi được nhiệt huyết cả một thế hệ.
b. Tư duy mới mẻ, táo bạo của chí sĩ cách mạng
- Quan niệm mới về chí làm trai và tư thế tầm vóc của con người trong vũ trụ: tức là phải biết sống cho phi thường, hiển hách, dám mưu đồ những việc kinh thiên động địa, xoay chuyển càn khôn.
- Ý thức trách nhiệm cá nhân trước thời cuộc: Con người dám đối mặt với cả đất trời, vũ trụ để tự khẳng định mình.
- Thái độ quyết liệt trước tình cảnh đất nước và những tín điều xưa cũ: Sự hăm hở của người ra đi qua khát vọng muốn vượt theo cánh gió dài trên biển rộng để thực hiện lí tưởng cách mạng.
c. Giá trị nội dung
- Lý tưởng yêu nước cao cả, nhiệt huyết, sôi sục
- Tư thế đẹp đẽ và khát vọng lên đường cháy bỏng của chí sĩ cách mạng.
d. Giá trị nghệ thuật
- Thể thơ thất ngôn bát cú luật bằng
- Hình ảnh sinh động vá sức truyền tải cao.
- Bài thơ mang một giọng điệu rất riêng: hăm hở, đầy nhiệt huyết.
- Ngôn ngữ thơ bình dị mà có sức lay động mạnh mẽ.
Sơ đồ tư duy - Lưu biệt khi xuất dương
I. Tổng quan
- Tác giả: Phan Bội Châu
- Xuất xứ: Tập thơ "Hội chợ" (1917)
- Thể loại: Thơ thất ngôn tứ tuyệt
- Bối cảnh: Thời kỳ Pháp thuộc, tác giả bôn ba tìm đường cứu nước
II. Nội dung chính
- Cảnh tiễn biệt đầy xúc động (4 câu đầu)
- Hình ảnh người tiễn đưa: "Thuyền đậu biên cương, sông dài trời rộng" - gợi sự chia ly, không gian mênh mông.
- Cử chỉ, lời nói: "Dòng nước biếc, buồm trắng cánh chim" - gợi sự lưu luyến, nhớ nhung.
- Cảm xúc của tác giả: "Nghe tiếng châu sa, vọng tiếng hô vang" - tiếng hô tiễn đưa đầy tình cảm.
- Sự đối lập: "Biên cương" - "sông dài" - "trời rộng" gợi sự cô đơn, xa xôi.
- Khẳng định chí hướng cứu nước (4 câu sau)
- Lời tự nhủ: "Lòng ta như đã quyết, chẳng thể nào lay chuyển" - quyết tâm sắt đá.
- Khát vọng: "Đi tìm chân lý, cứu dân cứu nước" - mục đích cao cả.
- Hình ảnh ẩn dụ: "Gió nổi sóng dồn, mây trôi nước chảy" - thể hiện sự khó khăn, thử thách trên đường đi.
- Niềm tin: "Chí lớn không sợ gian nan, hy sinh vì dân tộc" - tinh thần lạc quan, yêu nước.
III. Nghệ thuật
- Thể thơ thất ngôn tứ tuyệt: Ngắn gọn, súc tích, giàu cảm xúc.
- Sử dụng nhiều hình ảnh thiên nhiên: Sông, nước, buồm, chim, gió, mây... gợi cảm xúc, tạo không gian rộng lớn.
- Ngôn ngữ: Trang trọng, cổ kính, giàu tính biểu tượng.
- Giọng điệu: Vừa lưu luyến, xúc động, vừa kiên định, mạnh mẽ.
- Đối lập: Sử dụng các cặp đối lập để làm nổi bật ý nghĩa.
IV. Ý nghĩa
- Thể hiện tình yêu nước sâu sắc, ý chí cứu nước mãnh liệt của Phan Bội Châu.
- Khẳng định tinh thần lạc quan, không khuất phục trước khó khăn, thử thách.
- Góp phần cổ vũ tinh thần yêu nước, đấu tranh giải phóng dân tộc.
