1. Tiểu sử
- Nguyễn Trãi (1380 – 1442), hiệu là Ức Trai, người làng Nhị Khê.
- Gia đình: cha là Nguyễn Phi Khanh, vốn là một học trò nghèo, thi đỗ thái học sinh (tức Tiến sĩ) đời Trần. Mẹ ông là Trần Thị Thái, con gái quan Tư đồ Trần Nguyên Đán, dòng dõi quý tộc. Nguyễn Trãi quê ở làng Ngái (Chi Ngại) huyện Phượng Sơn, lộ Lạng Giang (nay thuộc huyện Chí Linh, tỉnh Hải Dương), sau dời đến làng Nhị Khê, huyện Thường Tín, tỉnh Hà Tây.
- Từ nhỏ, Nguyễn Trãi đã tỏ ra thông minh hơn người. Năm 1400, ông đi thi lần đầu, đỗ ngay Thái học sinh. Sau đó, ông được bổ làm quan Ngự sử đài chánh chưởng. Khoảng cuối năm 1401 đầu 1402, cha ông cũng ra nhận chức quan Học sĩ Viện hàn lâm, sau thăng đến Tư nghiệp Quốc tử giám của triều Hồ. Năm 1407, giặc Minh xâm lược Đại Việt, cha con Hồ Quý Li và các triều thần bị bắt đem về Trung Quốc, trong đó có Nguyễn Phi Khanh. Nguyễn Trãi muốn giữ tròn đạo hiếu, cùng em trai là Nguyễn Phi Hùng theo theo xe tù của cha. Đến ải Nam Quan, Nguyễn Phi Khanh khuyên Nguyễn Trãi quay trở về tìm cách “rửa nhục cho nước, trả thù cho cha, thì mới là đại hiếu”. Nguyễn Trãi nghe lời cha quay trở về, nhưng vừa đến Đông Quan thì bị giặc Minh bắt giam. Trong thời gian bị giam ở Đông Quan, Nguyễn Trãi đã suy nghĩ về con đường cứu nước phục thù.
- Trốn khỏi Đông Quan, Nguyễn Trãi tìm theo Lê Lợi, dâng Bình Ngô sách (tức Kế sách đánh đuổi quân Minh) và được Lê Lợi tin dùng và trở thành quân sư số một của lãnh tụ khởi nghĩa Lam Sơn. Ông cùng Lê Lợi bàn mưu tính kế, giúp Lê Lợi soạn các loại văn thư, chiếu lệnh, góp công lớn vào sự nghiệp giải phóng đất nước.
- Đuổi xong giặc nước, một năm sau (1429), Lê Lợi nghi ngờ Trần Nguyên Hãn mưu phản, truy bức, khiến vị danh tướng này phải nhảy xuống sông tự vẫn. Vì Trần Nguyên Hãn là cháu nội quan Tư đồ Trần Nguyên Đán, Nguyễn Trãi cũng bị bắt, sau lại được tha nhưng không được tin dùng nữa. Nguyễn Trãi xin cáo quan về Côn Sơn, mấy tháng sau vua Lê Thái Tông lại vời ông trở lại triều làm việc nước.
- Đang hi vọng vào một cơ hội mới được cống hiến cho đất nước thì chỉ ba năm sau; khi vua Lê Thái Tông đi tuần thú duyệt võ ở Chí Linh về ghé thăm Nguyễn Trãi ở Côn Sơn, lúc ra về đến Lệ Chi Viên (Trại Vải), huyện Gia Bình, nay thuộc tỉnh Bắc Ninh, nửa đêm đột ngột qua đời; ông cùng vợ là Nguyễn Thị Lộ bị vu cho mưu giết vua. Nguyễn Trãi phải nhận án tru di tam tộc (bị giết cả ba họ). Năm 1464, Lê Thánh Tông minh oan cho Nguyễn Trãi.
- Năm 1980, Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hoá của Liên hợp quốc (UNESCO) đã công nhận Nguyễn Trãi là danh nhân văn hoá thế giới.
2. Sự nghiệp
- Là một nhà chính trị, nhà văn, người đã tham gia tích cực Khởi nghĩa Lam Sơn do Lê Lợi lãnh đạo chống lại sự xâm lược của nhà Minh với Đại Việt.
- Với tài năng lỗi lạc, Nguyễn Trãi đã để lại cho nước nhà một di sản to lớn về các mặt quân sự, văn hoá và văn học. Các tác phẩm về quân sự, chính trị, Nguyễn Trãi có Quân trung từ mệnh tập và Đại cáo bình Ngô – một áng “thiên cổ hùng văn”, là những tác phẩm tiêu biểu. Về thơ ca, ông có Ức Trai thi tập – tập thơ chữ Hán và Quốc âm thi tập – tập thơ Nôm đánh dấu sự hình thành nền thơ ca tiếng Việt. Ngoài ra ông còn có các tác phẩm về lịch sử như Lam Sơn thực lục, Văn bia Vĩnh Lăng và tác phẩm Dư địa chí – một tác phẩm có giá trị cả về địa lí, lịch sử và dân tộc học. - Trong văn học trung đại Việt Nam, Nguyễn Trãi là nhà văn chính luận kiệt xuất. Với Quân trung từ mệnh tập và Đại cáo bình Ngô, Nguyễn Trãi đã thể hiện nổi bật tư tưởng nhân nghĩa mà thực chất là tư tưởng yêu nước, thương dân. Văn chính luận của Nguyễn Trãi đạt đến trình độ nghệ thuật mẫu mực.
Sơ đồ tư duy tác giả Nguyễn Trãi:
Dưới đây là nội dung được viết lại dễ hiểu hơn, giữ nguyên ý nghĩa gốc và bọc mỗi hàng trong thẻ `
`:
Nguyễn Trãi (1380 - 1442), hiệu là Ức Trai, quê ở làng Nhị Khê.
Cha ông là Nguyễn Phi Khanh, từng là học trò nghèo nhưng đỗ đạt cao (Tiền sĩ) thời nhà Trần. Mẹ ông là Trần Thị Thái, con gái quan Tư đồ Trần Nguyên Đán, thuộc dòng dõi quý tộc.
Nguyễn Trãi quê ở làng Ngái, huyện Phượng Sơn (nay thuộc huyện Chí Linh, tỉnh Hải Dương), sau chuyển về làng Nhị Khê, huyện Thường Tín, tỉnh Hà Tây.
Nguyễn Trãi thông minh từ nhỏ. Năm 1400, ông đỗ Thái học sinh trong kỳ thi đầu tiên. Sau đó, ông làm quan Ngự sử đài chánh chưởng.
Năm 1407, giặc Minh xâm lược Đại Việt, cha con Hồ Quý Ly và nhiều triều thần bị bắt về Trung Quốc, trong đó có Nguyễn Phi Khanh. Nguyễn Trãi muốn cùng em trai theo cha để giữ đạo hiếu.
Tại ải Nam Quan, cha ông khuyên Nguyễn Trãi quay về tìm cách cứu nước, trả thù cho cha. Nguyễn Trãi nghe lời, nhưng vừa đến Đông Quan thì bị giặc Minh bắt.
Trong thời gian bị giam, Nguyễn Trãi suy nghĩ về con đường cứu nước.
Sau khi trốn khỏi Đông Quan, Nguyễn Trãi theo Lê Lợi, dâng "Bình Ngô sách" (Kế sách đánh đuổi quân Minh) và trở thành quân sư số một của Lê Lợi trong cuộc khởi nghĩa Lam Sơn.
Ông giúp Lê Lợi bàn mưu, soạn văn thư, góp công lớn vào việc giải phóng đất nước.
Sau khi đuổi được giặc, Lê Lợi nghi ngờ Trần Nguyên Hãn mưu phản, dẫn đến việc Trần Nguyên Hãn tự vẫn. Vì Trần Nguyên Hãn là cháu nội quan Tư đồ Trần Nguyên Đán, Nguyễn Trãi cũng bị bắt, dù sau đó được tha nhưng không còn được tin dùng.
Nguyễn Trãi xin cáo quan về Côn Sơn, nhưng sau đó vua Lê Thái Tông lại vời ông trở lại triều làm việc.
Khi vua Lê Thái Tông đi tuần thú và ghé thăm Nguyễn Trãi ở Côn Sơn, trên đường về tại Lệ Chi Viên (Trại Vải), vua đột ngột qua đời. Nguyễn Trãi và vợ bị vu oan mưu giết vua, bị xử án tru di tam tộc.
Năm 1464, Lê Thánh Tông minh oan cho Nguyễn Trãi.
Năm 1980, UNESCO công nhận Nguyễn Trãi là danh nhân văn hóa thế giới.
Nguyễn Trãi là nhà chính trị, nhà văn, người tham gia tích cực vào Khởi nghĩa Lam Sơn chống lại quân Minh.
Ông để lại di sản to lớn về quân sự, văn hóa và văn học. Các tác phẩm tiêu biểu của ông gồm "Quân trung từ mệnh tập", "Đại cáo bình Ngô" (một áng "thiên cổ hùng văn"), "Ức Trai thi tập", "Quốc âm thi tập", "Lam Sơn thực lục", "Sự nghiệp Văn bia Vĩnh Lăng" và "Dư địa chí".
Trong văn học trung đại Việt Nam, Nguyễn Trãi là nhà văn chính luận kiệt xuất. Các tác phẩm chính luận của ông thể hiện tư tưởng nhân nghĩa, yêu nước, thương dân và đạt đến trình độ nghệ thuật mẫu mực.
