Tác phẩm Chiếu cầu hiền
1. Tìm hiểu chung
a. Hoàn cảnh ra đời
- Do Ngô Thì Nhậm viết thay vua Quang Trung vào khoảng năm 1788 – 1789 nhằm thuyết phục sĩ phu Bắc Hà ra cộng tác với triều đại Tây Sơn.
b. Thể loại
- Chiếu thuộc loại văn nghị luận cổ, thường do vua chúa ban ra để triều đình và nhân dân thực hiện.
- Có thể do vua đích thân viết nhưng thường do các văn tài võ lược viết thay vua.
c. Bố cục (3 phần)
- Phần 1 (Từ đầu đến “...người hiền vậy” ): mối quan hệ giữa hiền tài và thiên tử
- Phần 2 (Tiếp đến “...hay sao?”): thực tại và nhu cầu của thời đại
- Phần 3 ( Còn lại): đường lối cầu hiền của vua Quang Trung
2. Tìm hiểu chi tiết
a. Mối quan hệ giữa hiền tài và thiên tử
- Người hiền tài như ngôi sao sáng trên trời: so sánh người hiền tài như vì sao tinh tú → đề cao vị trí, vai trò của người hiền tài.
- Sao sáng ắt chầu về ngôi Bắc Thần: Bắc Thần (sao Bắc Đẩu) tượng trưng cho ngôi vua → người hiền ắt làm sứ giả cho thiên tử.
→ Mối quan hệ gắn bó, vai trò của người hiền đối với thiên tử trong công cuộc trị nước.
- “Nếu như che mất ánh sáng, giấu đi vẻ đẹp, có tài mà không được đời dùng, thì đó không phải là ý trời sinh ra người hiền vậy.”
→Mượn ý trời, xem việc người hiền tài về với thiên tử là hợp quy luật, nếu người hiền tài tự giấu mình là trái ý trời → cách nói gián tiếp, trực tiếp ngắn gọn, giàu hình ảnh → luận đề thuyết phục người đọc, đánh trúng tâm lí của kẻ sĩ – những con người luôn muốn đem sức mình cho giang sơn xã tắc.
b. Thực trạng và nhu cầu của thời đại
b.1. Thái độ của sĩ phu Bắc Hà và tâm trạng của vua Quang Trung
- Thái độ của sĩ phu Bắc Hà:
+ “Kẻ sĩ ẩn trong ngòi khe trốn tránh việc đời”: kẻ sĩ mai danh ẩn tích uổng phí tài năng.
+ “Những bậc tinh anh trong triều đương phải kiêng dè không dám lên tiếng”: người ra làm quan thì giữ mình không dám nỏi thẳng.
+ Nhiều người có tài năng còn chưa chịu ra giúp nước
- Tâm trạng của vua Quang Trung:
+ “Nay trẫm đang lắng nghe, ngày đêm mong mỏi,...”: khắc khoải chờ người hiền ra giúp nước
+ Hàng loạt các câu hỏi ( hay trẫm ít đức...? Hay đang thời đổ nát...?): thái độ khiêm tốn, chân thành nêu rõ lịch sử đã sang trang, cơ hội để người hiền tài ra giúp nước. Câu hỏi buộc người nghe phải thay đổi cách ứng xử.
b.2. Thực trạng và nhu cầu của thời đại
- Thực trạng:
+ Triều đình chưa ổn định
+ Biên ải chưa yên
+ Dân chưa lại sức
+ Ân đức vua chưa thấm nhuần khắp nơi
→ Triều đại mới lập, nhiều nhiệm vụ, khó khăn mới.
- Nhu cầu của thời đại:
+ Hình ảnh “Một cái cột không thể đỡ nổi căn nhà lớn,...trị bình” → khẳng định vai trò to lớn của người hiền.
+ Dẫn lời Khổng Tử: “Cứ cái ấp mười nhà...của trẫm sao?” → khẳng định nước ta có nhiều nhân tài, họ cần ra giúp nước.
+ Lời tâm sự chân thành, khiêm nhường nhưng kiên quyết và đầy sức thuyết phục.
+ Quang Trung là một vị vua yêu nước, thương dân, có lòng chiêu hiền đãi sĩ.
→ Lí do hoàn toàn đều xuất phát từ quyền lợi của dân, mọi chủ trương chiến lược đều xuất phát từ khát vọng đất nước cường thịnh.
c. Đường lối cầu hiền của vua Quang Trung
- Đối tượng nhận chiếu:
+ Các bậc quan viên lớn nhỏ, thứ dân trăm họ...tài cao mưu hay dâng sớ tâu bày → Lời cầu hiền mang tính dân chủ sâu sắc
- Mục đích: làm rạng rỡ chốn vương đình
→ Mục đích cao cả, vì đất nước, tổ quốc, dân tộc
- Đường lối tiếp nhận người hiền:
+ Tự mình dâng thư tâu bày
+ Quan văn, quan võ được phép tiến cử
+ Những người ở ẩn được phép tự tiến cử
→ Khẳng định tính dân chủ qua hình thức tự tiến cử và tiến cử
d. Giá trị nội dung
- Tác phẩm là một văn kiện quan trọng thể hiện chủ trương đúng đắn của Nguyễn Huệ nhằm động viên trí thức Bắc Hà tham gia xây dựng đất nước.
e. Giá trị nghệ thuật
Là một áng văn nghị luận mẫu mực:
- Lập luận chặt chẽ, hợp lí, thuyết phục
- Lời lẽ khiêm nhường, chân thành
- Từ ngữ, hình ảnh:
+ Sử dụng điển cố, hình ảnh ẩn dụ
+ Từ ngữ giàu sức gợi
→ tạo cảm giác trang trọng cho lời kêu gọi
Sơ đồ tư duy Tác phẩm Chiếu cầu hiền
Chiếu cầu hiền
- I. Tác giả
- Nguyễn Hiến
- Quan thanh tra thời vua Lê Thánh Tông
- Nhà sử học, nhà văn hóa lớn
- II. Xuất xứ và bối cảnh
- Trích Bình Ngô Đại Đại Sự
- Thời Lê Thánh Tông (thế kỷ XV)
- Bối cảnh: Đánh quân Minh xâm lược, cần người tài
- III. Nội dung chính
- Lời kêu gọi nhân tài
- Thể hiện sự trân trọng, đề cao người có tài năng
- Khẳng định vai trò quan trọng của nhân tài đối với đất nước
- IV. Nghệ thuật
- Văn phong trang trọng, cổ điển
- Sử dụng nhiều điển tích, câu hỏi tu từ
- Thể hiện sự chân thành, khẩn thiết
- V. Ý nghĩa
- Thể hiện tư tưởng nhân văn chủ nghĩa sâu sắc
- Khuyến khích, động viên nhân dân phát huy tài năng
- Góp phần xây dựng đất nước giàu mạnh
- VI. Phân tích chi tiết
- Phần mở đầu:
- Nêu lý do cầu hiền: đất nước cần người tài để hưng thịnh
- Thể hiện sự trân trọng đối với người có tài
- Phần thân:
- Liệt kê các yêu cầu đối với người tài: không kể xuất thân, tuổi tác, chỉ cần có thực tài
- Sử dụng câu hỏi tu từ để nhấn mạnh tầm quan trọng của nhân tài
- Đề cao những người có tài năng ẩn dật
- Phần kết:
- Lời hứa hẹn sẽ trọng dụng người tài
- Thể hiện sự chân thành, khẩn thiết
Chú ý: Đây là sơ đồ tư duy tóm tắt, có thể bổ sung thêm chi tiết tùy theo yêu cầu.
