Nếu dân tộc Thái có truyện thơ “Tiễn dặn người yêu” với những lời đằm thắm: “Không lấy nhau mùa hạ, ta lấy nhau mùa đông/Không lấy nhau thời trẻ, ta lấy nhau khi góa bụa về già” thì dân tộc Mường cũng có truyện thơ “Nàng Ờm - chàng Bồng Hương” cùng câu chuyện về ngọn núi Làn Ai “giàu nghĩa, giàu tình”. Đoạn trích “Nàng Ờm nhắn nhủ” trích trong truyện thơ là lời người con gái kể về chuyện tình của mình.
“Các cố, các mẹ ơi!
Hôm nay trăng sáng đẹp trời
Em kể lại kiếp khốn cho các mẹ biết
Em kể lại kiếp khổ cho các mẹ hay”
Cách gọi “Các cố, các mẹ ơi” là cách mở đầu quen thuộc của truyện thơ dân gian. Điều này gắn liền với không gian sinh hoạt văn hóa cộng đồng của đồng bào các dân tộc thiểu số. Trong những gian nhà lớn giữa núi rừng tĩnh mịch, mọi người quây quần bên bếp lửa hồng để cùng nghe những câu chuyện xa xưa về bản, về mường. Linh hồn nàng Ờm tự lên tiếng kể về số phận của mình vào một đêm trăng sáng đã tạo cho câu chuyện màu sắc huyền bí, thiêng liêng. Câu chuyện của nàng chính là “kiếp khốn”, “kiếp khổ” - bi kịch tình yêu bị đẳng cấp xã hội, khoảng cách giàu - nghèo ngăn cấm.
“Cái chuyện con Ờm
Trên núi Làn Ai
Quê nhà Ờm ở đất Cành Nành
Làng Ca Da, mường Kỳ Ống
Để các mẹ suy đi nghĩ lại
Mà thương cho cái kiếp con người
Các mẹ sống trên đời
Đừng chê người ăn ngón”
Đoạn thơ là lời nàng Ờm tự giới thiệu về mình. Quê nàng ở Cành Nành, làng Ca Da, mường Kỳ Ống. Cành Nanh, Ca Da, Kỳ Ống đều là các địa danh thuộc miền núi phía Tây tỉnh Thanh Hóa - nơi cư trú của nhiều đồng bào dân tộc Mường. Những chi tiết khác về gia cảnh của nàng Ờm nằm trong những phần khác của truyện thơ. Ngược lại với chàng Bồng Hương có hoàn cảnh nghèo khổ thì Ờm sinh ra trong gia đình giàu có nên cha mẹ rất nghiêm khắc và khuôn phép:
“Bố nhà em, bố có
Mẹ nhà em, mẹ giàu
Dưới sàn có trâu, có bò
Trên nhà cơm no, lúa xiềng.”
Ờm và Bồng Hương đã biết nhau từ nhỏ:
“Đi trâu cùng nhau bên ngõ
Đi bò cùng nhau trên nương.”
Lớn lên, họ yêu nhau và có ước mơ hạnh phúc giản dị, chân thành:
“Ăn chung một gian
Uống nước chung một máng
Xỉa răng chung một ống
Chết hay sống cùng trọn một đời.”
Bất hạnh thay, biến cố ập đến. Tình yêu sâu nặng của họ bị xã hội và gia đình phản đối. Ờm và Bồng Hương đã cùng nhau bỏ trốn lên núi Làn Ai. Những tháng ngày ở Làn Ai, hai người sống rất hạnh phúc. Bồng Hương đã tính đến chuyện sẽ cùng người yêu bỏ sang mường khác sinh sống. Nhưng vì sợ quyền cha, phép mẹ sẽ tìm đến hành hạ hai người lần nữa nên Ờm đã ăn lá ngón để kết liễu đời mình, giữ trọn lời thề tình yêu. Bồng Hương cũng ra đi theo người yêu. Thế nên, Ờm mới nói rằng: “Các mẹ sống trên đời/Đừng chê người ăn ngón”. Hành động ăn lá ngón là để chứng minh và bảo toàn cho tình yêu và danh dự, không phải một hành động bộc phát. Chỉ có nàng mới có thể thấu hiểu được chính hoàn cảnh và nỗi đau của mình khi ấy để đi đến quyết định đau đớn.
“Các cố, các mẹ ơi!
Cửa nhà em bận lắm
Chàng Bồng Hương lắm việc nhiều công
Buổi sớm, đi đánh lưới sông cái
Buổi chiều, đi đánh chài sông con
Tối tăm săn hổ trên non một mình
Còn em, buổi sáng chặn con lợn, con gà
Buổi chiều, em đi cấy, đi hái
Giữa đêm, anh đan chài vóng cái
Về sáng, anh đan lưới vóng ngoài
Em thì vào ra củi canh may vá”
Nàng Ờm đang kể lại kỉ niệm tình yêu. Đôi trai gái đã vun đắp được một mái ấm đơn sơ trên núi Làn Ai. Bồng Hương làm việc không ngơi tay, bất kể thời gian “Buổi sớm”, “buổi chiều” hay “tối tăm”. Chàng đánh lưới từ sông cái đến sông con, tối lại săn hổ. Trong khi ấy, Ờm cũng cũng làm lụng chẳng ngừng nghỉ. Buổi sáng nàng chăn lợn, chăn gà, buổi chiều lại đi cấy. Điều này cho thấy ý thức vun vén cho tình yêu, sự cần cù, nghiêm túc xây dựng cuộc sống của hai người. Người dân tộc Mường đã sử dụng lối nói giàu hình ảnh, nhiều điệp ngữ, các vế đối nhau cân xứng để diễn tả sự quấn quít, gắn bó của Ờm và Bồng Hương. Đây cũng là một đặc trưng của văn học dân gian các dân tộc thiểu số.
Nhờ những tháng ngày chăm chỉ lao động mà tình yêu của đôi lứa đã đơm hoa kết trái. Nàng Ờm tự hào kể về mái ấm hạnh phúc của mình:
“Giờ nhà em lắm cá
Giờ nhà em nhiều cơm
Tình chồng thắm thiết hơn
Nghĩa vợ như đêm trăng sáng”
“nhiều cơm”, “lắm cá” là biểu hiện của một cuộc sống no ấm. Lối nói đối nhau, cân xứng giữa “tình” - “nghĩa”, “chồng - vợ” cho thấy tình cảm ngày một mặn nồng, đẹp tựa ánh trăng sáng thanh thuần của hai người. Nàng Ờm sẵn sàng chống lại quyền thế, khuôn khép của cha mẹ để đi theo tiếng gọi của tình yêu dẫu có vất vả. Bồng Hương cũng dốc lòng chăm sóc và yêu thương Ờm.
“Các mẹ ở lại sống lâu trăm năm
Các mẹ ở lại thêm trăm ngàn tuổi
Nên bố nên mẹ, trong bản trong làng
Mừng các mẹ giàu sang
Để em quay chân trở lại
Quay mặt về núi Làn Ai
Em muốn ăn chơi ở chơi
Nói cái kiếp khốn cho các mẹ đỡ thương
Nói cái kiếp khổ cho các mẹ đỡ tủi”
Đoạn thơ cho thấy phẩm chất đáng quý, cách ứng xử nhân văn của người con gái từng đau khổ trong tình yêu vì lề thói xã hội. Nàng không hận thù, ghét bỏ mà vẫn mong cho những người ở lại “sống lâu trăm năm”, “thêm trăm ngàn tuổi”, “nên bố nên mẹ”, “giàu sang”. Cách nói “Để em quay chân trở lại”, “ở ăn ở chơi” cho thấy Ờm vẫn trân trọng và thương nhớ quê hương, mong ước được quay về giãi bày tình yêu và nỗi khổ đau cho mọi người thấu tỏ, thương xót. Nàng Ờm mong rằng sẽ không có đôi lứa nào phải tủi, phải đau giống như nàng. Thế nhưng, Làn Ai cùng tình yêu với chàng Bồng Hương đã níu chân nàng ở lại ngọn núi:
“Nhưng em không về, con gà nó đợi
Nếu em không về, con lợn nó mong
Gà nó bới rẫy bông
Lợn ăn rỗng phá ha
Ngày nào trăng rằm sáng tỏ
Mời các mẹ lên thăm của thăm nhà
Để biết lối vào đường ra
Cho đỡ thương đỡ nhớ”
Những chi tiết như “con gà nó đợi”, “con lợn nó mong” cho thấy thiên nhiên, con vật cũng nhớ thương hình bóng con người. Không có bóng dáng nàng, Làn Ai không còn là tổ ấm: “Gà nó bới rẫy bông/Lợn ăn rỗng phá ha”. Nàng Ờm quyết một lòng chung thủy, sống trọn với tình yêu của đời mình chứ không quay lại sống trong khuôn phép cũ. Đoạn trích kết thúc bằng lời mời gọi mọi người lên thăm núi Làn Ai và khẳng định nghĩa tình con người làm nên nghĩa tình cho sông núi.
“Núi Làn Ai nghèo tiền nghèo của
Nhưng Làn Ai giàu nghĩa giàu tình.”
Như vậy, với sự kết hợp hài hòa giữa tự sự và trữ tình cùng Lối nói giàu hình ảnh, phép điệp, ngôn ngữ có nhịp điệu, giản dị và trong sáng thì truyện thơ đã ca ngợi khát vọng hạnh phúc, tình yêu mãnh liệt của con người, lên án sự phân biệt đẳng cấp và đề ra cách ứng xử nhân văn, cao đẹp trong cuộc sống.
