Chủ đề về Mẹ luôn là một nguồn cảm hứng vô tận cho thơ ca. Mẹ là người đã sinh ra chúng ta, cho chúng ta nhận thức về thế giới và yêu chúng ta một cách vô điều kiện. Vì lý do đó, có rất nhiều bài thơ đã được viết về mẹ. Trong số đó, bài thơ "Mẹ" của tác giả Đỗ Trung Lai trong tập Đêm sông Cầu của nhà xuất bản Quân đội Nhân dân năm 2003 là một trong những tác phẩm đáng nhớ. Bài thơ tập trung vào nỗi đau sâu sắc của một người con khi chứng kiến mẹ của mình ngày một già yếu và không còn khỏe mạnh như trước. Mẹ đã hy sinh tất cả cho con cái của mình, và niềm đau của người con không thể nào được giải tỏa. Chính vì vậy, bài thơ này được coi là một tác phẩm đầy cảm xúc và đầy ý nghĩa về tình mẫu tử.
Tác giả Đỗ Trung Lai không lựa chọn một tên hoa mỹ để đặt cho bài thơ của mình, mà chỉ sử dụng từ "Mẹ". Điều này có thể là bởi vì, khi viết về mẹ, bất kỳ từ ngữ nào cũng không thể diễn tả hết vẻ đẹp của người phụ nữ đó. Chỉ một từ "Mẹ" linh thiêng cũng đủ để biểu hiện tất cả những khó khăn và tình yêu thương vô tận mà người mẹ đã dành cho chúng ta. Hình ảnh về mẹ đã được phản ánh chân thật nhất qua hai câu đầu của bài thơ.
“Lưng mẹ còng rồiCau thì vẫn thẳngCau-ngọn xanh rờnMẹ-đầu bạc trắng
Cau ngày càng caoMẹ ngày một thấpCau gần với giờiMẹ thì gần đất!”
Trong văn hóa Việt Nam, hình ảnh cây cau luôn đóng vai trò rất quan trọng, từ xưa đến nay, trong các ngày lễ quan trọng như ngày cưới, ngày giỗ, ngày Tết thì không thể thiếu miếng trầu và quả cau. Nhà thơ Đỗ Trung Lai đã chọn loại cây đặc biệt ấy để so sánh với mẹ, vì mẹ cũng như cây cau, có vị trí đặc biệt không gì có thể thay thế trong lòng con, và không ai có thể thân thiết với con hơn mẹ. Tuy nhiên, theo thời gian, dường như cây cau và mẹ lại trở nên khác biệt với nhau.
Trong bài thơ, vì tuổi già mà lưng mẹ càng ngày càng còng đi, còn cây cau lại thẳng đứng, và cành cây ngày càng phát triển hơn. Mẹ có đầu bạc trắng là biểu hiện của sự lão hóa, trong khi cây cau lại có lá xanh rờn, tượng trưng cho sự sống động và phát triển. Cây cau cao lớn đến mức gần với trời, còn mẹ thì gần đất. Tác giả sử dụng các biện pháp nói giảm, tránh để thể hiện sự đau buồn khi mẹ sắp rời xa thế gian. Bằng cách so sánh tương phản giữa cây cau và mẹ, nhà thơ Đỗ Trung Lai đã vẽ nên hình ảnh mẹ chân thật nhất. Mẹ là người vĩ đại đối với con, nhưng thời gian không ngừng trôi, và con phải đối mặt với sự thật rằng mẹ đang ngày một già yếu, gần đất và xa trời.
Sau khi trực tiếp chứng kiến mẹ mình đang từ từ xa cách, người con bắt đầu trải qua những cảm xúc đau đớn trong lòng:
“Ngày con còn bé
Cau mẹ bổ tư
Giờ cau bổ tám
Mẹ còn ngại to!
Một miếng cau khô
Khô gầy như mẹ
Con nâng trên tay
Không cầm được lệ
Ngẩng hỏi giời vậy
-Sao mẹ ta già?
Không một lời đáp
Mây bay về xa.”
Tại sao khi nhân vật con còn nhỏ thì chỉ cần “bổ tư” là đủ, nhưng bây giờ mẹ lại ngại to vậy? Câu trả lời là vì mẹ đã già, cơ thể càng ngày càng yếu nên không thể ăn những miếng to được nữa, chỉ còn ăn được những miếng bé, và cây cau cũng vậy. Tác giả còn so sánh miếng cau khô, “khô gầy như mẹ”, để tạo nên hình ảnh rõ nét về sự héo hon, tàn tạ của người mẹ khi trở nên già yếu sau một cuộc đời vất vả vì con cái. Chính vì điều này, khi nâng miếng cau trên tay, tác giả không kìm được nước mắt vì nhớ về mẹ.
Trong đoạn văn này, nhà thơ Đỗ Trung Lai sử dụng từ "nâng" thay cho "cầm" hay "nắm" để miêu tả hành động của người con với miếng cau, bởi từ này mang ý nghĩa trân trọng, quan tâm và nhẹ nhàng hơn. Bằng cách này, người đọc cảm nhận được hình ảnh mẹ của người con trong từng nét vẽ của tác giả. Cuối cùng, bài thơ kết thúc bằng hình ảnh "Mây bay về xa", một biểu tượng cho sự xa cách giữa người con và mẹ khi mẹ phải đi về phía trời cao. Dù người con muốn giữ mẹ lại bên mình, nhưng cuối cùng đành chấp nhận sự thật rằng mẹ sẽ phải rời xa mãi mãi, để lại cho người con sự đau đáu và nhớ nhung mãi mãi.
Bài thơ “Mẹ” của Đỗ Trung Lai đơn giản nhưng rất cảm động, đã khiến trái tim người đọc rung động. Bài thơ miêu tả rất chân thật hình ảnh người mẹ lúc già, cũng như cảm xúc đau buồn và tuyệt vọng của người con khi thấy mẹ đang dần xa cách mình. Tác giả như muốn gửi gắm thông điệp cho độc giả rằng hãy biết yêu mẹ, kính trọng mẹ khi còn có thể, đừng để khi mẹ không còn ở bên, hối hận vì đã không biết trân trọng.
