(Đồng chí Đoàn Xoa về. Đúng như mọi người đã miêu tả. Dù là mới đi thăm đồng, con người của đồng chí vẫn toát lên một vẻ trịnh trọng, nghiêm túc khiến người ta cảm thấy vì nể hơn là gần gũi. Mọi người đứng cả lên chờ đón).
Loạn đến nơi rồi!
(trích Mùa hè ở biển)
Xuân Trình
(Đồng chí Đoàn Xoa về. Đúng như mọi người đã miêu tả. Dù là mới đi thăm đồng, con người của đồng chí vẫn toát lên một vẻ trịnh trọng, nghiêm túc khiến người ta cảm thấy vì nể hơn là gần gũi. Mọi người đứng cả lên chờ đón).
BÀ XOA: (Vồn vã) Thế nào... đã lâu không về, mình đi thăm đồng, thăm làng xóm, có thấy cái gì khác không?
ĐOÀN XOA: Kết quả thì còn chờ xem. Nhưng thời tiết năm nay khắc nghiệt mà diện tích cấy lúa hết được thế là mừng. (Với mọi người) Ngồi cứ ngồi tự nhiên.
HƯỚNG: Anh mới về?
ĐOÀN XOA: Kìa, đồng chí Hướng!... Anh em trong Đảng uỷ khoẻ cả chứ?
HƯỚNG: Cảm ơn anh, đều khoẻ cả.
ĐOÀN XOA: Người ta bảo trông đồng biết làng. Nhìn lúa thích mắt lắm...
HƯỞNG: Anh đi thăm những đâu?
ĐOÀN XOA; Cũng cưỡi ngựa xem hoa thôi, nhưng thật tình là tôi mừng. Việc vận dụng khoa học kĩ thuật vào đồng ruộng đạt trình độ khá rồi đấy. Vào trong xóm gặp bà con, người nào cũng phấn khởi lắm.
HƯỚNG: Anh cũng có gặp bà con?
ĐOÀN XOA: Tôi đến tận từng nhà ấy chứ. Chẳng nói giấu gì các cậu, thấy đồng ruộng phân nhỏ ra, mình cũng sinh nghỉ, giả vờ hỏi thử bà con: “Đồng ruộng ở đây làm khoán tốt lắm hả?”. Thế là mình bị bà con phê cho một vố vỡ mặt: “Đồng chí định khuyến khích chúng tôi làm sai đấy à?”. “Ở đâu không biết, chứ ở đây thì cứ vững như bàn thạch. Đồng ruộng cứ cấy chung, gặt chung vui lắm. Trước hợp tác một thôn, hai thôn chứ bây giờ làm toàn xã rồi.”. Đấy, bà con phê bình mà mình mát cả ruột gan. Bà con khen Đảng uỷ các cậu lắm. Toàn cánh bộ đội phục viên về, miệng nói tay làm xốc vác. Mà cái quý nhất là trong tình hình này vẫn vững vàng. (Thì thào) Mình phổ biến nhưng mà biết vậy thôi nhá, chớ có nói rộng ra ngoài: Nhiều nơi bây giờ lung tung lắm. Khoán chui! (Mọi người yên lặng nhìn nhau).
HƯỚNG: Chắc anh về qua nhà rồi lại đi ngay chứ?
ĐOÀN XOA: Cũng định tạt qua thôi, nhưng thấy làng có nhiều nét mới, tôi vừa nảy ra ý định ở lại thêm ít ngày để nghiên cứu. Mà lần này lên trên ấy, mình đề nghị đưa nhà báo về... Không có lí luận nào thuyết phục hơn thực tế. Cơ chế của hợp tác đấy, ai bảo nó cùm trói sản xuất. Quy mô lớn đấy, ai bảo ta không đủ sức quản lí. Ai bảo xã viên không phấn khởi. Tình hình nhiều nơi nguy cấp lắm. Công cụ sản xuất giao vào tay xã viên. (Bà Xoa chột dạ, vội lấy chiếu đậy lên chiếc guồng).
ĐOÀN XOA: Guồng gầu nào thế?
BÀ XOA: (Lúng túng) Tập thể làm rồi vứt ngay ở đầu bờ. Tôi phải rửa mang về, rồi chiều đem nộp cho kho đấy.
ĐOÀN XOA: Việc này rồi phải đưa ra đội mà phê bình. (Với Hướng) Rồi cả những vật tư kĩ thuật như phân đạm, thuốc sâu Nhà nước phải bỏ đô-la ra mua, mà họ dám cả gan bán cho từng nhà.
BÀ XOA: Mai ơi... mẹ nhờ đã.
MAI: (Nói từ dưới) Con đương dở tay.
BÀ XOA: Bận gì cũng để đấy. (Mai chạy lên) Ra ngay cửa hàng, bảo thằng Thông đừng có lù lù vác bao đạm ấy về. Ông ấy phát hiện thì chết. (Mai chưa kịp đi thì Thông đã lù lù vác bao đạm về. Bà Xoa vội vàng đẩy Thông đi qua cửa).
ĐOÀN XOA: Đâu như thẳng Thông. Nó vác bao gì về thế?
BÀ XOA: Thằng Thông đâu mà thằng Thông! Những người chuyển đạm cho hợp tác. Họ vào nhầm nhà.
ĐOÀN XOA: Vào nhầm nhà à? Ai ngồi kia giống như...
CỤ BẢN: Tôi đây, ông ạ.
BÀ XOA: Cụ Bản xóm ta mà.
CỤ BẢN: Thấy ông về, lại định sang quấy ông bận nữa dây.
ĐOÀN XOA: Cụ tính, lương cán bộ ba cọc ba đồng. Mà giá sinh hoạt thì leo thang vùn vụt như chuột ngày. Cụ tưởng chúng tôi sung sướng lắm hả? Mình này, mình xem trong nhà có gì không?
BÀ XOA: Tình cảnh nhà, mình còn lạ gì.
ĐOÀN XOA: Bà xem trong ba lô của tôi, có gói mì sợi với lại... (Ra hiệu cho vợ xé ra).
CỤ BẢN: (Nhanh tay) Cảm ơn ông lại cho tôi cả hai gói, quý quá! Ông khi nào cũng là người hảo tâm.
ĐOÀN XOA: Tôi đỡ cụ lần này nữa thôi đấy. Đồng chí Hướng xem đấy. Đồng chí là bí thư xã, thấy dân xoè tay xin ăn thế mà không biết nhục à? Tôi tưởng thẹn lắm chứ. Ngày trước còn đổ cho phong kiến đế quốc. Còn bây giờ, mọi thứ trong tay mình rồi. Đổ cho ai, để cho ai nào? Ô hay! Cụ còn sung sướng cái nỗi gì mà cười lên thế?
CỤ BẢN: Thấy đồng chí nổi giận lôi đình lên mà tôi thấy sướng. Vậy mà người ta cứ ngại không dám nói thật với đồng chí. (Lại cười to lên).
ĐOÀN XOA: Cụ điên à?
CỤ BẢN: Tôi vui. Thấy ông về làng có phải tôi sang xin tí cơm nguội phơi khô đâu, mà tôi sang là để mời ông đến ăn cỗ mừng cho tôi.
ĐOÀN XOA: Nhưng cụ suốt năm đi ăn xin mà?
HƯỚNG: Cụ Bản mới lên một nếp nhà ngói năm gian.
ĐOÀN XOA: Lên một nếp nhà ngói năm gian? Đồng chí không đùa cợt đấy chứ?
HƯỚNG: Đứng đây nhìn sang, đồng chí cũng nhìn thấy nếp nhà đang cất ngói đỏ se đấy. Có kẻ ra người vào giúp đỡ đông như nêm.
ĐOÀN XOA: Nếu đúng thể thì là một chuyện kì lạ. Nhưng có lẽ nào cụ đi ăn xin mà làm được nhà ngói?
CỤ BẢN: Đi ăn xin thì làm sao xây được nhà ngói. Kể cả người hào phóng nhất cũng chỉ có thể cho tôi một bọc cơm nguội phơi khô như đồng chí thôi. Mà cho rồi, đồng chí vẫn còn tiếc mãi đấy. Cũng không phải lão già đào được hũ vàng đâu. Cả làng này ai cũng khá giả cả. Cả bà Xoa nhà ông cũng cót đầy cót vơi đấy. Chẳng tin ông hé cửa buồng mà xem.
HƯỚNG: (Lo lắng, bối rối) Thôi xin phép đồng chí, tôi về...
CỤ BẢN: Đồng chí Hướng phải ở đây... Anh Thông ơi, anh vác cái của ấy vào đây, việc gì mà phải giấu giếm.
BÀ XOA: Kìa, cụ lạ quá.
CỤ BẢN: Tôi xin cam đoan là ông ấy sẽ mừng.
(Thông vác bao đạm về)
ĐOÀN XOA: Kìa, Thông.
THÔNG: Bố! Bố mới về.
ĐOÀN XOA: Thì ra không phải là người vác đạm vào nhầm nhà.
THÔNG: Chính con. Nhưng mọi người ra hiệu bảo con ra.
ĐOÀN XOA: Cái gì thế này?
THÔNG: Đạm đấy mà bố. (Ông Xoa vẻ bực bội).
CỤ BẢN: Sáng mai, ông dậy sớm mà xem. Từ tỉnh mơ, đường làng đã đông như họp chợ rồi. Tiếng người, tiếng trâu rình rịch ngoài đồng. Người ta đốt lửa hun khói đuổi sương cho trâu nó biết đường đi, cày cho kịp thời vụ. Tối nhọ mặt người còn nghe tiếng nước đổ ngoài đồng. Cái nhong không lúc nào kịp khô.
ĐOÀN XOA: Người ta còn có thể làm đến chết trâu chết bò. Người ta còn có thể nằm ngay ngoài đầu bờ để mà làm ấy chứ. Nhưng họ làm vì cái gì? Họ làm vì hợp tác hay vì cá nhân họ?
CỤ BẢN: Vì hạt lúa ông ạ. Vì muốn đất phải đẻ ra nhiều hạt thóc, hợp tác khá hẳn lên đấy thôi.
ĐOÀN XOA: Làm gì còn hợp tác? Trụ sở, sân kho vắng tanh kia kìa. Loạn, loạn đến nơi rồi! (Đi xa)
BÀ XOA: Chắc là ông ấy lên huyện.
HƯỚNG: Thế là cụ hại cả làng rồi. Cụ hâm quá!
CỤ BẢN: Tôi hâm ư? Tôi hại cả làng ư? Thế thì tôi không thể nào hiểu nổi. Tôi tưởng ông ấy phải vui lên chứ? Dân no cơ mà. Tại sao ông ấy lại giận dữ? Tôi không hiểu. Hay đúng là tôi hâm? Đúng rồi, phải có một người hâm, tôi hoặc ông ấy...
(Lược một đoạn: Ông Đoàn Xoa vội đến nhà riêng của Bí thư Huyện uỷ để xác minh việc khoản chui. Bi thư không ở nhà, ông Xoa gọi điện cho Chủ tịch tỉnh cũng không được nên định về ngay trung ương bảo cảo. Bà vợ Bí thư Huyện uỷ tìm kế hoãn binh bằng cách nhờ ông Đoàn Xoa và con gái ra biển mua mẻ tôm về làm bữa trưa. Ở bãi biển, ông Xoa gặp bác thuỷ thủ công một sọt đầy cả thu đang đặt xuống nghỉ.)
ĐOÀN XOA: Cá ngon quá nhỉ, toàn cá thu.
THUỶ THỦ: Có ai bắt nổi cái cá trái mùa này đâu! Nhưng phải nói cái tay thuyền trưởng chỗ tôi, tính khí có hơi ngông nghênh một tí thật, nhưng về nghề cá nước mặn quả là một tay bơm.
ĐOÀN XOA: Giỏi, đánh được cá thu mùa này là giỏi. Khiêng đến cho mậu dịch à?
THUỶ THỦ: Đến chỗ đầu bãi kia thôi. Ai mua thì bán.
ĐOÀN XOA: (Đã ghé vai vào khiêng lại bỏ ra) Bản chui?
THUỶ THỦ: Bán đàng hoàng, bán tự do.
ĐOÀN XOA: Nhưng bán cho ai?
THUỶ THỦ: Người mua là phải có tiền.
ĐOÀN XOA: Ai cũng bán?
THUỶ THỦ: Tất nhiên!
ĐOÀN XOA: Giá nào?
THUỶ THỦ: Giá chợ... Ông này hỏi lôi thôi quá... Ông có khiêng giúp thì khiêng đi... Rồi có mua một vài cân, tôi ưu tiên cho.
ĐOÀN XOA: Tôi thèm vào mua. Ông cho tôi biết ai chủ trương đem cá nhà nước bán ra ngoài thế này?
THUỶ THỦ: Thế là ông lại giờ lí ra ông nói với chúng tôi rồi.
ĐOÀN XOA: A, thế ra các anh sống ngoài vòng pháp luật à?... Ai, ai chủ trương cho các anh làm thế này?
THUỶ THỦ: Hỏi thật nhá: Đồng chí ở phòng thuế à?
ĐOÀN XOA: Tôi chẳng ở phòng thuế nào.
THUỶ THỦ: Hay là bên thuỷ sản?
ĐOÀN XOA: Tôi cũng chẳng phải thuỷ sản.
THUỶ THỦ: Vậy thì anh lấy tư cách là cái thứ gì mà anh hạch sách tôi như ông tướng vậy?
ĐOÀN XOA: Tôi có tư cách... Ai chủ trương vấn đề này?... Đảng uỷ, công đoàn, thanh niên, Đảng bộ địa phương đây có biết việc này không?
THUỶ THỦ: Xem ra ông cũng là người thích nguyên tắc đấy. Nhưng khi cần hạch sách thì ông lại chẳng hiểu tí gì về nguyên tắc. Tôi là thuỷ thủ. Về nguyên tắc, tôi chỉ biết phục tùng lệnh của thuyền trưởng. Còn đoàn thể địa phương có biết, có nhất trí chưa mà tôi cũng đòi phải biết thì còn thì giờ đâu mà làm ăn. Ông không khiêng giúp thì để tôi đi.
ĐOÀN XOA: (Kéo sọt cả lại) Tôi yêu cầu cứ để đấy. Việc này rồi phải mời chính quyền ra làm biên bản.
THUỶ THỦ: A... thế ra căng gớm nhỉ. Ông lại định bắt làm biên bản kia à? (Đặt sọt cả xuống) Thôi được, tôi sẽ mời người có trách nhiệm nói chuyện với ông. (Bỏ đi).
[...]
(Thuỷ thủ dẫn thuyền trưởng ra)
THUỶ THỦ: Đây, chính ông này ngăn cấm không cho tôi mang cá đi bán đấy. Nắng này cả thối ra đây, ai chịu trách nhiệm?
QUÂN: Bác cần gì?... Tôi là thuyền trưởng đây. [...] Nào, bác có thắc mắc gì thì nói ngay đi nào. Tôi không có nhiều thì giờ đâu. [...] (Sốt ruột) Ơ hay... mất thì giờ quá. (Với thuỷ thủ) Ông cứ việc đem đi mà bán.
ĐOÀN XOA: (Vội vàng níu lại) Tôi bắt được quả tang, đi là đi thế nào?
QUÂN: Ơ hay, bác thắc mắc gì chứ?... Mà bác là ai lại đây gây sự thế?
ĐOÀN XOA: Tôi là công dân thì tôi cũng có quyền hỏi anh tại sao cá là sản phẩm của nhà nước, tài sản xã hội chủ nghĩa, mà các anh lại đem bán ra ngoài. Ai cho phép?
QUÂN: Có vậy thôi chứ gì? Tôi trả lời ngay để bác khỏi phải chờ đợi. Tôi là thuyền trưởng. Tôi cho phép anh em như vậy.
ĐOÀN XOA: Thế là anh phá chính sách. Anh phải chịu trách nhiệm.
QUÂN: Tôi có trốn trách nhiệm đâu. Nghĩa vụ đối với nhà nước, với tập thể, chúng tôi đều đã hoàn thành.
ĐOÀN XOA: Hoàn thành rồi thì vượt.
QUÂN: Ai vượt?
ĐOÀN XOA: Tất nhiên là công nhân, là cán bộ, là tập thể. Đã làm việc là phải toàn tâm toàn ý.
QUÂN: Phải chăm lo đến đời sống của người lao động thì họ mới toàn tâm toàn ý được.
ĐOÀN XOA: Vậy thì họ làm việc vì cái gì? Vì lí tưởng hay vì miếng ăn?
QUÂN: Ông nghĩ rằng chỉ cần mấy câu động viên là người ta có thể húp cháo loãng để đánh đầy một thuyền cá mang về phải không?
ĐOÀN XOA: Anh đừng xuyên tạc. Mắt tôi chưa hề trông thấy ai húp cháo loãng.
QUÂN: Đúng thế, không một ai chịu húp cháo loãng đâu, mà họ sẽ xoay xoả) để mà sống. Có điều rằng cách suy nghĩ như ông đã biến người ta thành kẻ cắp. Người lương thiện nhất là ăn cắp giờ. Còn ở đây, mọi người được quyền ngẩng cao đầu mà tự hào rằng: Ngoài nghĩa vụ đã đóng góp với nhà nước, với tập thể, còn có phần của chúng tôi. Chúng tôi được quyền hưởng. Thích ăn, thích cho hay đem bán là tuỳ ý. Kể cả ông, cả tôi đều không có quyền ngăn cản họ. Cái lối ở đâu không chăm lo đến đời sống của những người lao động, mà lại đòi hỏi họ phải hi sinh để làm ra nhiều của cải.
ĐOÀN XOA: Đất nước dương còn nghèo.
QUÂN: Nguyên do của cái nghèo, một phần vì còn tồn tại nhiều người nghĩ trái tự nhiên như ông đấy.
ĐOÀN XOA: Anh dám nói tôi trái tự nhiên à?
QUÂN: Vâng, đúng thế. Ông suy nghĩ như một kẻ duy tâm.
ĐOÀN XOA: (Không nén được tức giận) Anh nói cái gì? Anh nói lại tôi nghe!
QUÂN: Tôi nói ông là người duy tâm, người trái ngược tự nhiên... và khi đã làm trái tự nhiên thì tự nhiên sẽ trả thù ngay. Ở cái nghề đánh cá này, chúng tôi thấm thía điều ấy lắm.
ĐOÀN XOA: Anh dám nói như thế à?
QUÂN: Chính là ông đang tự nói đấy chứ. Ông duy vật ơi, ông hãy học lại biện chứng pháp đi.
ĐOÀN XOA: A... anh láo nhá... anh có biết tôi là ai không...
QUÂN: Dù là ai mà không hiểu phép biện chứng thì cũng cần phải nghiên cứu, học tập lại cho nghiêm túc.
ĐOÀN XOA: Anh nhớ lấy... Anh phi bóng tôi nhá... Tôi sẽ không cho qua chuyện này đâu! Tôi sẽ yêu cầu công an làm biên bản!...
(In trong Kịch Xuân Trình, NXB Sân khấu, Hà Nội, 1995)
