Phê Bình Kí Hiệu Học - Đọc Văn Như Hành Trình Tái Thiết Ngôn Ngữ
Trên thế giới, ngành kí hiệu học đã được nghiên cứu như một khoa học chuyên về các dấu hiệu từ đầu thế kỷ XX, và sau đó phát triển mạnh mẽ, lan rộng đến nhiều quốc gia từ Nga, Hoa Kỳ, Tây Âu đến Đông Âu. Tại Việt Nam, kí hiệu học được khởi xướng bởi các nhà nghiên cứu Phan Ngọc và Hoàng Trinh. Tuy nhiên, phải đến những năm gần đây, lí thuyết này mới được dịch và ứng dụng rộng rãi bởi các học giả như Trần Đình Sử và Lã Nguyên. Với mong muốn giới thiệu phê bình kí hiệu học một cách dễ tiếp cận hơn với độc giả, như một phương pháp tiếp cận mới để khám phá giá trị và vẻ đẹp của văn học nghệ thuật, góp phần làm phong phú đời sống tinh thần, Nhà xuất bản Phụ nữ xin giới thiệu đến bạn đọc cuốn sáchPhê bình kí hiệu học - Đọc văn như là hành trình tái thiết ngôn ngữcủa nhà phê bình Lã Nguyên.
Phê bình kí hiệu họccủa Lã Nguyên là một công trình nghiên cứu độc đáo, áp dụng lí thuyết kí hiệu học vào phân tích các tác phẩm văn học Việt Nam. Tác giả tập trung vào việc tái cấu trúc các hệ thống ngôn ngữ đặc thù, làm nên các loại hình diễn ngôn trong văn học nghệ thuật của một giai đoạn lịch sử cụ thể và trong sáng tác của một số nhà văn, nghệ sĩ.
Cuốn sách được chia thành hai phần chính:Tiếng nói thời đạivàNgôn ngữ tác giả. PhầnTiếng nói thời đạikhảo sát ngôn ngữ nghệ thuật của một thời đại văn học thông qua các tác phẩm nhưNguyên tắc vẽ tranh, tạc tượng đài và chủ nghĩa hiện thực thị giác trong văn học Việt Nam trước 1975,Diện mạo văn học Việt Nam 1945-1975 nhìn từ góc độ thi pháp thể loại, vàNhìn lại các bước đi. Lắng nghe những tiếng nói.... PhầnNgôn ngữ tác giảtập trung vào phân tích ngôn ngữ nghệ thuật trong sáng tác của từng cá nhân, bao gồmNguyễn Tuân nhà văn của hình dung từ,Thơ Tố Hữu kho "kí ức thể loại" của văn học từ chương,Những cách tân nghệ thuật trong tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh, vàNguyễn Huy Thiệp và bước ngoặt của văn học Việt Nam.... Các phân tích này được thực hiện dưới ánh sáng của kí hiệu học diễn ngôn và thi pháp học lịch sử, nhằm mô tả chúng trong mối liên hệ thống nhất.
Với Lã Nguyên, phê bình kí hiệu học là quá trình phát hiện, kiến tạo, giải mã, phiên dịch các dấu hiệu, và giải thích ý nghĩa của chúng. Ví dụ, khi phân tích tác phẩm của Tố Hữu, tác giả chỉ ra bốnnhân vật - kí hiệuxuyên suốt các tác phẩm của ông:lãnh tụ anh minh, mẹ vĩ đại, chúng con anh hùng và kẻ thù bầy thú man rợ. Còn với Nguyễn Tuân, Lã Nguyên gọi ông là nhà văn của hình dung từ, và chỉ ra sự biến đổi của hình dung từ ấy qua các giai đoạn sáng tác: từ hình dung vềkì nhân, kì sự, kì thúđến hình dung vềkì quan và quái nhân. Như vậy, Lã Nguyên đã giúp làm rõ các mã kí hiệu, biến chúng thành những đặc trưng riêng biệt của từng nhà văn.
Qua cuốn sách, độc giả nhận thấy rằng, trong quá trình phân tích kí hiệu học đối với văn bản, Lã Nguyên luôn sử dụng các mã văn hóa, tức là các mã liên văn bản đã tồn tại trước đó trong văn bản. Tác giả không đối lập nhị nguyên giữa biểu đạt và nội dung được biểu đạt, mà chú trọng đến kí hiệu học ba thành phần: tên gọi, nghĩa và ý nghĩa. Đây chính là điểm khác biệt nổi bật của phê bình kí hiệu học theo phong cách Lã Nguyên.
Với lối viết mạch lạc, rõ ràng, cùng những phân tích sắc sảo và thú vị, cuốn sách là tài liệu tham khảo hữu ích cho các nhà nghiên cứu và những độc giả yêu thích văn chương.
Tác giả
Lã Nguyên (tên khai sinh La Khắc Hòa) sinh năm 1947, là một nhà giáo, nhà nghiên cứu kí luận và phê bình văn học. Hiện ông là giảng viên Khoa Ngữ văn, Đại học Sư phạm Hà Nội.
Những tác phẩm chính:
- Lí luận văn học – Những vấn đề hiện đại(Nxb Đại học Sư phạm, 2012, 2017)
- Tiếp nhận tư tưởng văn nghệ nước ngoài – Kinh nghiệm Việt Nam thời hiện đại(Chủ biên, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, 2015)
- Kí hiệu học văn hóa(Dịch và giới thiệu, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, 2015, 2016)
Một số đoạn trích
"Kì, quái, chí, tuyệtlà những dạng khác nhau củacái siêu việt, trác tuyệt, như một phạm trù thẩm mĩ. Hướng tớicái siêu việt, trác tuyệt, chắc chắn tầm nhìn nghệ thuật của Nguyễn Tuân sẽ bỏ quacái thường nhật. Ông nói nhiều tớichí thànhvàchí tình, nhưng không thấy chỗ nào ông bàn tớitrívà vẻ đẹp của cáilí, sựchí lí, haykì lí. Sự vắng bóng củacái trí,cái lívà cái thường nhật là đặc điểm nổi bật của thế giới nghệ thuật trong sáng tác của Nguyễn Tuân".
(Nguyễn Tuân - Nhà văn của hình dung từ)
Khái quát lại, có thể nói, trong văn học trước 1975, nằm ở vị trí trung tâm của bức tranh thế giới bằng ngôn từ là bốn từ định danh: “mặt trận” – “chiến dịch” – “chiến sĩ” – “vũ khí”. Những từ ấy đã mô hình hoá không gian trong sáng tác nghệ thuật, biến không gian thành một hệ thống kí hiệu, một cấu trúc biểu nghĩa mà tôi gọi làngôn ngữ nhà binh.
Vậy là, nhân vật của Nguyễn Huy Thiệp không “chiến đấu” ngoài “mặt trận” mà sinh hoạt chủ yếu ở trong “nhà”. Mọi hoạt động ở đây không kéo dài thành “chiến dịch”, mà gói gọn trong “ngày”, theo “buổi”. Ngày ngày,sáng - chiều - tối, cái nhân loại “người – quỉ” diễn trò trong ngôi “nhà” giống như vũ trụ riêng của mình. Có thể nói, sáng tác của Nguyễn Huy Thiệp đã mô hình hoá không gian sinh hoạt, biến nó thành một cấu trúc biểu nghĩa, làm nên bước ngoặt của ngôn ngữ nghệ thuật trong văn học Việt Nam sau 1975.
(Nguyễn Huy Thiệp và bước ngoặt của văn học Việt Nam sau 1975)
```
