Mùa Nước Nổi và Di Sản Văn Hóa Đồng Bằng Sông Cửu Long
Mùa nước nổi ở đồng bằng sông Cửu Long, với thời gian kéo dài tối đa bốn tháng trong năm, là giai đoạn đặc biệt khi cư dân địa phương dồn sự tập trung cao độ vào việc ứng phó và thích nghi với những biến đổi của thiên nhiên.
Các hoạt động sản xuất và sinh hoạt thường nhật của người dân miền sông nước trong mùa nước nổi góp phần làm phong phú và đa dạng thêm bản sắc văn hóa đặc trưng của vùng đất này.
Việc phân tách rõ ràng các sinh hoạt chỉ diễn ra trong mùa nước nổi với những hoạt động diễn ra quanh năm gắn liền với sông nước là một thách thức không nhỏ. Tuy nhiên, để tiếp cận vấn đề một cách toàn diện, tập sách này sẽ được trình bày theo các chương sau:
- Chương một: Tổng quan về mùa nước nổi ở đồng bằng sông Cửu Long.
- Chương hai: Nơi ăn chốn ở của người dân trong mùa nước nổi.
- Chương ba: Hoạt động kinh tế, giao thông vận tải và công tác bảo vệ Tổ quốc trong mùa nước nổi.
- Chương bốn: Mùa nước nổi trong đời sống văn hóa tinh thần.
Thông qua nội dung trên, kết hợp với những hình ảnh minh họa tiêu biểu, chúng tôi mong muốn khắc họa phần nào vai trò, tác động và ảnh hưởng của mùa nước nổi đến đời sống vật chất và tinh thần của cư dân đồng bằng sông Cửu Long. Dù với sự tiến bộ của khoa học kỹ thuật và sự phát triển kinh tế xã hội, một số hoạt động truyền thống dần trở nên ít phổ biến hơn, chúng vẫn tồn tại, bàng bạc và ẩn hiện dưới nhiều hình thức khác nhau trong tri thức dân gian, phương ngữ, lời ăn tiếng nói, tên đất tên làng, ký ức tập thể, phong tục, tín ngưỡng và văn hóa vật chất…
Nguyễn Hữu Hiếu
Khái Niệm “Mùa Nước Nổi”
Trong suốt hàng trăm năm qua, kể từ khi người Việt đặt chân đến đồng bằng sông Cửu Long, qua nhiều thế hệ, cư dân địa phương đã nắm bắt và vận dụng một cách khéo léo các quy luật tự nhiên vào cuộc sống.
Đồng thời, dựa trên những đặc điểm của các hiện tượng tự nhiên mà chưa từng gặp ở quê hương, người dân đã đặt ra những cái tên, những khái niệm mới để phù hợp. Từ đó, các cụm từ như “nước nổi” hay “nước lên” ra đời và tồn tại cho đến ngày nay.
Tuy nhiên, trong vài thập kỷ gần đây, một số khái niệm xa lạ với phương ngữ và văn hóa Nam bộ đã xuất hiện, chẳng hạn như “nước lũ” thay thế cho “nước nổi” (nước lụt, nước ngập, mùa nước). Đi kèm với đó là hàng loạt các mô hình tư duy mang tính chất “đắp đê, be bờ” được đề xuất, như: “sống chung với lũ”, “làm nhà trên cọc”, “đê bao chống lũ”, “cụm tuyến dân cư chống lũ”, “nhà vượt lũ”… Điều này dường như ngụ ý rằng, trong suốt hàng trăm năm qua, mỗi khi đến mùa nước nổi, người dân đồng bằng sông Cửu Long đều phải bỏ chạy và không biết cách dựng nhà sàn để sinh sống khi nước lên.
Các thuật ngữ như “nước ngập”, “nước lụt”, “nước lên”, “mùa nước” là phương ngữ Nam bộ, phản ánh một cách cụ thể một hiện tượng tự nhiên đặc trưng của địa phương, không tồn tại ở nơi khác. Chúng thể hiện quá trình nhận thức, đúc kết kinh nghiệm và trí tuệ dân gian trong hàng trăm năm khai phá vùng đất này. Đây là một sản phẩm văn hóa độc đáo trong lĩnh vực ngôn ngữ, thể hiện bản sắc địa phương và góp phần làm giàu, đa dạng cho ngôn ngữ dân tộc, được hình thành và duy trì qua nhiều thế kỷ. Nó gắn liền với đời sống vật chất và tinh thần của người Việt ở Nam bộ, được thể hiện qua lời ăn tiếng nói, văn học dân gian và văn học tác gia…
Thế nhưng, ngày nay, những thuật ngữ này đang dần biến mất và thay thế bằng từ “lũ”, một từ ngữ xa lạ, không phản ánh đúng bản chất của hiện tượng tự nhiên.
Ăn Uống Mùa Nước Nổi – Mắm
Chỉ riêng món mắm đã có một thực đơn dài và đa dạng: mắm cá lóc, mắm cá sặc, mắm cá linh, mắm cá rèn, mắm rươi, mắm còng, mắm ba khía, mắm ruốc… và mỗi loại mắm lại có những cách chế biến và thưởng thức khác nhau: mắm sống, mắm kho, kho mắm, mắm chưng, lẩu mắm…
Ai thèm bông súng mắm kho
Về trong Đồng Tháp ăn cho đã thèm.
Một nồi mắm kho “đạt chất lượng” phải đáp ứng hai yếu tố quan trọng: thời gian và không gian. Thời gian có nghĩa là phải được nấu ngay trong mùa nước nổi, mới có đầy đủ nguyên liệu tươi ngon. Nồi nước mắm phải được nấu bằng mắm cá sặc hoặc mắm cá linh; mắm được nấu rệu, lược bỏ xác mắm. Sau đó, cho vào nồi, nêm nếm gia vị vừa ăn, rồi đun nhỏ lửa. Khi mắm sôi, vớt bỏ bọt, cho thêm các nguyên liệu đã chuẩn bị sẵn: cá linh non (cỡ ngón tay út hoặc nhỏ hơn, xương mềm), thịt ba rọi thái mỏng, một ít khổ qua, cà tím, dưa leo… thái cỡ ngón tay cái, lươn và rắn bông súng được thui sơ qua (để loại bỏ mùi tanh), bẻ khúc… Khi mắm sôi lên lần nữa, lại vớt bỏ bọt, rồi nêm nếm lại lần nữa. Nhấc nồi ra khỏi bếp, đặt lên mâm; lưu ý nồi phải là nồi đất để giữ mắm nóng lâu (không phải sôi sục như lẩu mắm hiện nay). Trên mâm có để sẵn: rau (gồm bông súng đã tước vỏ, xắt khúc trộn với bông điên điển, giá và rau đắng), chanh ớt… được bày trên xuồng, ghe hoặc trong một căn chòi… trong không gian bao quanh là nước. Mỗi người có một chén riêng, lần lượt gắp rau, múc mắm cho vào chén, sao cho có đủ cá linh, khổ qua, thịt, rắn, lươn, ít nước; sau đó vắt một chút chanh.
Uống thêm nửa chung rượu miệt Tân An (Long An, nơi nổi tiếng với nghề nấu rượu nếp), rồi đưa chén lên miệng và thưởng thức, ăn kèm với một miếng ớt hiểm, rồi từ từ nhai. Cái béo của thịt ba rọi, cái ngọt của cá, lươn, rắn…, cái đắng nhẹ của rau đắng, khổ qua, cái cay của ớt hòa quyện với cái nồng nàn của rượu… trong cái mùi mắm thoang thoảng, đang thấm đậm dần vào từng giác quan của người thưởng thức. Có lẽ trên thế giới này không có món sơn hào hải vị nào sánh được, nhưng với cư dân đồng bằng sông Cửu Long, đây chính là đỉnh cao của nghệ thuật ẩm thực dân dã trong mùa nước nổi.
