KINH NGHIỆM VÀ GIÁO DỤC: Bối cảnh, Tư tưởng và Giá trị Vượt Thời Gian
Tác phẩm “Kinh nghiệm và Giáo dục” của John Dewey, xuất bản năm 1938, đã đi sâu phân tích những tranh luận gay gắt đang chia rẽ nền giáo dục Mỹ. Cuốn sách ra đời trong bối cảnh nền giáo dục này đang suy yếu, cần được củng cố để định hướng cho một quốc gia đang đối mặt với những biến động xã hội sâu sắc.
Sự Trỗi Dậy của Giáo Dục Đại Chúng và Những Thay Đổi Xã Hội
Mortimer J. Adler, một triết gia Mỹ nổi tiếng từng cùng John Dewey giảng dạy tại Đại học Columbia, trong cuốn sách “Cuộc cách mạng trong giáo dục” (1958) viết chung với Milton Mayer, đã chỉ ra sự thay đổi đáng kinh ngạc trong hệ thống giáo dục Mỹ:
“Trong vòng chưa đầy 50 năm, kể từ năm 1840 đến 1883, tỉ lệ trẻ em đến trường đã tăng 520 phần trăm… Trong nhiều thế kỷ trước đó, chưa ai từng mơ tới một thời đại ở đó bất cứ ai là công dân thì đều bắt buộc phải trải qua giáo dục nhà trường. Chưa ai khi nghĩ tới giáo dục lại dám nghĩ rằng giáo dục nghĩa là giáo dục toàn dân”.
Năm 1776, với bản Tuyên ngôn Độc lập, nước Mỹ đã chứng kiến cuộc cách mạng đầu tiên. Gần ba thập kỷ sau, “Cách mạng giáo dục” đã mở đường cho cuộc cách mạng công nghiệp và Kỷ nguyên Tiến bộ (1890-1920). Một nền kinh tế tự do, năng động và hiệu quả chưa từng có đã ra đời, với những nhân vật tiên phong như Henry Ford (phát minh ra dây chuyền lắp ráp) và Frederick Winslow Taylor (người đặt nền móng cho “quản lý theo khoa học”).
Sự Bất Cập Giữa Nhà Trường và Xã Hội
Trong bối cảnh nước Mỹ sôi sục với công nghiệp hóa và hiện đại hóa, nhà trường lại dường như thờ ơ, lạc hậu so với những biến đổi mạnh mẽ của xã hội. Điều đáng suy ngẫm là ngay cả những trí thức uyên bác như Mortimer J. Adler vẫn chưa nhận ra sự tụt hậu này. Adler vẫn tập trung vào những “chân lý vĩnh cửu” và “giá trị vĩnh cửu” tách rời khỏi thực tế, tương tự như tình trạng của nền giáo dục Việt Nam hiện nay, nơi vẫn còn những nhà giáo dục hô khẩu hiệu Chân, Thiện, Mỹ mà không giải quyết được những vấn đề thực tiễn.
Do đó, nhà trường Mỹ tiếp tục duy trì phương pháp dạy nhồi nhét, áp đặt, trong khi học sinh chỉ ghi nhớ thụ động, học vẹt.
Sự Ra Đời của Tân Giáo Dục và Tư Tưởng của John Dewey
Vào cuối thế kỷ 19, một trào lưu cải cách sư phạm mới xuất hiện ở Mỹ, được gọi là tân giáo dục (progressive education). Tân giáo dục đánh dấu sự đoạn tuyệt về “triết học” với nhà trường truyền thống thế kỷ 19 và có ảnh hưởng lớn đến nhà trường tiến bộ sau này.
John Dewey (1859-1952), triết gia theo thuyết hành dụng (pragmatism) và sau đó phát triển công cụ luận (instrumentalism), được coi là cha đẻ của trào lưu tân giáo dục. Tư tưởng cốt lõi của tân giáo dục được thể hiện rõ trong tác phẩm “Tín điều sư phạm của tôi” (1897):
- Giáo dục là sự tham gia của cá nhân vào ý thức của nhân loại, kết hợp giữa yếu tố tâm lý và xã hội, trong đó yếu tố tâm lý là nền tảng.
- Nhà trường có nhiệm vụ tạo điều kiện để học sinh tự tạo ra kiến thức bằng mọi công cụ: thị giác, thính giác, xúc giác, vận động và đặc biệt là tư duy.
- Giáo dục thất bại khi coi nhẹ nguyên lý trên. Trường học không phải là nơi người lớn truyền đạt kiến thức mà là một hình thái của đời sống cộng đồng.
- Nội dung giáo dục phải phản ánh sự phát triển của nhân loại và mang tính tăng tiến, tức là phải cập nhật theo sự phát triển của xã hội.
- Phương pháp giáo dục phải phù hợp với năng lực và hứng thú của học sinh, không phải áp đặt từ người lớn. Giáo viên là thành viên của cộng đồng lớp học, không phải là người phán xét độc đoán.
- Giáo dục là phương pháp cơ bản của tiến bộ xã hội và là công cụ cải tạo xã hội hiệu quả nhất.
Kết Luận và Di Sản của John Dewey
John Dewey kết luận:
“Mỗi người thầy nên nhận thức rõ phẩm giá nghề nghiệp của mình; rằng anh ta là một nô bộc xã hội được giao riêng nhiệm vụ duy trì trật tự xã hội thích hợp và đảm bảo sự phát triển xã hội đúng đắn. Theo cách này, người thầy mãi mãi là nhà tiên tri của Thượng đế đích thực và là người trợ giáo trong vương quốc đích thực của Thượng đế.”
Gần một trăm năm sau khi xuất bản, “Kinh nghiệm và Giáo dục” của John Dewey vẫn giữ nguyên giá trị. Tư tưởng của ông là tấm gương để chúng ta soi chiếu, đánh giá thực trạng giáo dục hiện nay.
Dewey đã khẳng định: “Con người ưa suy nghĩ theo những điều đối lập cực đoan… Tôi hi vọng và tin rằng, tôi không ủng hộ bất kỳ mục đích hoặc phương pháp nào chỉ bởi vì có thể gắn cho nó cái tên “tiến bộ”. Vấn đề căn bản nằm ở bản chất của giáo dục mà không có những tính từ bổ nghĩa đứng ở trước. Điều chúng ta mong muốn và đòi hỏi là giáo dục phải được hiểu theo nghĩa thuần khiết và giản dị, và chúng ta nhất định sẽ tạo ra sự tiến bộ chắc chắn và nhanh chóng hơn nếu như dành toàn bộ nỗ lực vào việc tìm ra chỉ một điều này: giáo dục là gì và những điều kiện nào cần phải được thỏa mãn để giáo dục có thể trở thành một thực tế chứ không phải một cái tên gọi hoặc một khẩu hiệu.”
Tại Việt Nam, tư tưởng của John Dewey đã được giới thiệu từ những năm 1940. Đến nay, các tác phẩm quan trọng của ông như “Dân chủ và Giáo dục” và “Kinh nghiệm và Giáo dục” đã được dịch sang tiếng Việt, mang đến những bài học quý giá cho sự nghiệp xây dựng giáo dục trong giai đoạn khó khăn hiện nay.
Chúng tôi hy vọng rằng, qua bản dịch này, những bài học từ “Kinh nghiệm và Giáo dục” của John Dewey sẽ được lắng nghe và áp dụng bởi tất cả các nhóm quan điểm cải cách giáo dục, góp phần xây dựng một nền giáo dục Việt Nam tiến bộ và phù hợp với thực tiễn:
Làm ra một điều tích cực là chống tiêu cực mạnh mẽ nhất.
