TẢN BỘ TRONG VƯỜN ĐOẢN THI
Phan Thị Thu Hiền
Nếu so sánh với sonnet, thể thơ ngắn nổi tiếng và quen thuộc nhất của văn học châu Âu (một bài thơ theo hình thức cổ điển với 14 dòng và 140 âm tiết), thì các thể thơ ngắn nhất đồng thời nổi tiếng bậc nhất của văn học Đông Á có kích thước nhỏ nhắn hơn nhiều.
Bên cạnh tuyệt cú (bài thơ 20 hoặc 28 âm tiết) vốn xuất phát từ Trung Hoa nhưng dần trở thành một di sản chung trong văn học chữ Hán của khu vực, được các thi nhân ở Hàn Quốc, Nhật Bản, Việt Nam yêu thích và sáng tác, mỗi nền văn học dân tộc lại có hình thức đoản thi độc đáo, sử dụng ngôn ngữ và văn tự riêng. Có thể kể đến sijocủa Hàn Quốc (hình thức quy chuẩn khoảng 45 âm tiết), lục bát của Việt Nam (bài thơ 2 câu chỉ gồm 14 âm tiết), haikucủa Nhật Bản (17 âm tiết). Tuyệt cú tương đương với thể rubai (bài thơ cũng 4 dòng) của Ba Tư (Tây Á). Lục bát hai câu thì có sự tương đồng với hình thức bài thơ một sloka (2 dòng, tổng cộng 32 âm tiết) trong văn học Ấn Độ (Nam Á).
Tuy nhiên, có lẽ không có khu vực nào trên thế giới phong phú các đoản thi, say mê nồng nhiệt và có sở trường đặc biệt về các thể thơ này như ở Đông Á.
Các nền văn học Đông Á đều khởi đầu bằng thơ ca. Song, những thể thơ ngắn tiêu biểu không tự nhiên hình thành ngay từ ban đầu, mà thường xuất hiện khá muộn về sau.
Tuyệt cú hình thành vào khoảng thế kỷ VI; sijo, lục bát định hình như một thể thơ vào khoảng thế kỷ XIV; haiku được khai sinh như một hình thức độc lập vào giữa thế kỷ XVII.
Tất cả đều cho thấy con đường đến với đoản thi là một hành trình trưởng thành và thuần thục của mỗi nền văn học.
Mặc dù phần lớn các thể thơ ngắn Đông Á đều có nguồn gốc trực tiếp hoặc sâu xa từ bài ca (dân gian), nhưng mối liên hệ giữa “thi” và “ca” được duy trì lâu dài và chặt chẽ hơn ở sijo, lục bát so với tuyệt cú và haiku.
Có thể hình dung tuyệt cú của Trung Hoa như một thế giới tương hỗ chặt chẽ Âm-Dương, hài hòa và đối xứng; haiku của Nhật Bản xây dựng sự cân bằng lệch, tập trung vào yếu tố Dương; trong khi lục bát của Việt Nam thiên về yếu tố Âm, nhịp nhàng và uyển chuyển; sijo của Hàn Quốc mềm mại và linh hoạt.
Như vậy, những bài thơ bốn dòng, ba dòng, hai dòng, hay một dòng của tuyệt cú, sijo, lục bát, haiku, nhìn trên bề mặt, có kết cấu hết sức đa dạng. Tuy nhiên, cấu trúc sâu tạo nên ý nghĩa của các thể thơ này lại đồng quy một cách kỳ lạ. Cách này hay cách khác, các đoản thi thành công luôn có một bản lề khép lại tâm cảnh/ý cảnh của phần đầu bài thơ và đột ngột xoay chuyển, mở ra trong câu thơ cuối cùng/ngữ đoạn cuối cùng một tâm cảnh/ý cảnh khác, mới mẻ và tinh khôi, dù cả hai vẫn không ngừng là một thế giới… Toàn bộ phần đầu bài thơ tích tụ, chất dồn năng lượng cho sự thăng hoa và bùng nổ ở câu thơ cuối cùng/ngữ đoạn cuối cùng.
So sánh với thơ ngắn của các nền văn học khác, có thể nhận thấy đặc trưng của các đoản thi Đông Á trong sự tinh tế, tự nhiên dung nhập cảnh và tình, hòa quyện trữ tình và triết lý, hàm súc mà vẫn dư âm.
Tuyệt cú, sijo, lục bát, haiku đều hàm súc và giàu sức gợi, nhưng thi pháp của mỗi thể thơ lại mang sắc thái khác nhau.
Tóm lại, tuyệt cú của Trung Hoa, haiku của Nhật Bản, sijo của Hàn Quốc và lục bát của Việt Nam chia sẻ khá nhiều đặc điểm tương đồng về loại hình và khu vực. Cả bốn thể thơ đều hàm súc, giàu sức khơi gợi. Cả bốn thể thơ, với những cách thức và mức độ khác nhau, đều chịu ảnh hưởng của truyền thống văn hóa Á Đông (Phật giáo, Đạo giáo, Nho giáo...).
Bên cạnh những đặc điểm chung, tuyệt cú, haiku, sijo, lục bát, mỗi thể lại có những đặc trưng biểu hiện bản sắc dân tộc độc đáo. Sijo và lục bát có nhiều điểm gần gũi nhau hơn so với tuyệt cú và haiku. Trong khi tuyệt cú và haikucổ điển, hàn lâm, tuân thủ luật thi nghiêm ngặt, thì sijovà lục bát tự nhiên và năng động hơn. Tuyệt cú và haikuchủ yếu là tiếng thơ vô ngã, lôi cuốn bằng sự sắc sảo, chiều sâu tôn giáo - triết học, đậm đà phong vị Thiền tông. Sijo và lục bát lại cất lên lời ca mang giọng điệu trữ tình, nồng nàn sắc thái cá nhân, chinh phục nhờ những vẻ đẹp biến ảo của tâm hồn.
Bộ sách tinh tuyển văn chương Đông Á đã xuất bản:
- Những mái lều ẩn cư trong văn chương Đông Á (2013)
- Những kỳ nữ trong thơ ca Đông Á (2014)
- Huyền thoại lập quốc của các nước Đông Á (2014)
- Thi tăng Đông Á (2017)
- Chuyện tình ma nữ trong truyền kỳ Đông Á (2017)
- Thượng Hải – Tokyo – Hà Nội – Seoul trong văn chương Đông Á đầu thế kỷ XX (2017)
- Đoản thi Đông Á (2020)
Các trích đoạn:
Mai hoa tuyệt cú
梅花绝句
陆游
闻道梅花坼晓风，
雪堆遍满四山中。
何方可化身千亿，
一树梅花一放翁。
Phiên âm:
MAI HOA TUYỆT CÚ
Lục Du(1)
Văn đạo mai hoa sách hiểu phong,
Tuyết đôi biến mãn tứ sơn trung.
Hà phương khả hóa thân thiên ức,
Nhất thụ mai tiền nhất Phóng Ông.
Dịch thơ:
Thơ tuyệt cú về hoa mai
Nghe gió sớm về mai nở bông,
Như làn tuyết phủ khắp non trùng.
Cách chi thân hóa thành muôn ức,
Bên mỗi gốc mai một Phóng Ông.
1. Lục Du (1125 – 1210) tự là Vụ Quan, hiệu là Phóng Ông, quê ở Sơn Âm (nay thuộc tỉnh Chiết Giang). Xuất thân trong gia đình quan lại, sớm tiếp thu được truyền thống văn hóa tốt đẹp và hoài bão ý chí yêu nước. Ông từng thi đỗ tiến sĩ nhưng bị đánh trượt; sau đó ông tòng quân chỉ huy quân đội ở một số địa phương. Lục Du là nhà thơ yêu nước vĩ đại thời Nam Tống, văn võ kiêm toàn, luôn chủ trương chống quân Kim xâm lược.
Ông có tài cả về thơ, từ, tản văn, lại sở trường về sử học. Bình sinh ông sáng tác gần ba vạn bài thơ, nay còn lại hơn 9.000 bài. Thơ ông có nội dung phong phú, tính hiện thực cao và chứa chan tinh thần yêu nước. Phong cách thơ ông trầm hùng, hào phóng; ông sành tất cả các thể thơ, nhất là thất ngôn luật thi.
Tác phẩm có Kiếm Nam thi cảo, Vị Nam văn tập, Phóng Ông từ.
```
