Cây Bút Trước Những Ngọn Đèn Tỏa Sáng: Gặp Gỡ Những Gương Mặt Văn Nghệ Gạo Cội
“Cây bút trước ngọn đèn tỏa sáng” là tập ký ấn tượng của nhà báo - nhà văn Đoàn Minh Tuấn, được Nhà xuất bản Hội Nhà văn phát hành vào tháng 6 năm 2024. Tác phẩm là một hành trình gặp gỡ và ghi lại những ký ức sâu sắc về 15 gương mặt văn nghệ sĩ hàng đầu của nền văn nghệ nước nhà trước thời kỳ Đổi mới. Trong suốt cuộc đời làm báo, tác giả đã có cơ hội tiếp xúc, học hỏi từ trí tuệ và nhân cách cao đẹp của những người nghệ sĩ này, để lại những dấu ấn khó phai trong lòng ông. Danh sách những gương mặt được khắc họa bao gồm: Nhà lãnh đạo – nhà văn hóa Phạm Văn Đồng (với hai bài viết), cùng các văn nghệ sĩ tên tuổi như Phan Chánh, Xuân Diệu, Xích Điểu, Huỳnh Văn Tiểng, Nguyên Hồng, Tô Hoài, Tế Hanh, Phạm Tường Hạnh, Thế Lữ, Nguyễn Sáng, Đoàn Giỏi (với hai bài viết), Mộng Tuyết, Xuân Trình và Nguyễn Tuân.
Chân Dung Thế Hệ Vàng Của Nền Văn Nghệ Cách Mạng
Những chân dung được giới thiệu trong tác phẩm là đại diện cho thế hệ vàng của đội ngũ trí thức, văn nghệ sĩ Việt Nam thời đại Hồ Chí Minh – những người đã trưởng thành trong hai cuộc kháng chiến gian khổ và được sống trong môi trường lành mạnh của xã hội chủ nghĩa ở miền Bắc. Qua những phác thảo chân thực và sinh động về những đồng nghiệp cùng thời, độc giả không chỉ cảm nhận được vẻ đẹp của những tâm hồn nghệ sĩ mà còn thấy được những phẩm chất đáng quý của chính người cầm bút Đoàn Minh Tuấn – một cán bộ tận tụy, trung thực, khiêm nhường và thủy chung.
Phạm Văn Đồng: Nhà Lãnh Đạo Tài Ba, Nhà Văn Hóa Kiệt Xuất
Mở đầu và nổi bật nhất trong tác phẩm là chân dung Thủ tướng Phạm Văn Đồng – một nhà cách mạng ưu tú, một nhà lãnh đạo tài ba và đồng thời là “Một nhà văn hóa kiệt xuất, danh nhân cứu nước, một trong những khai quốc công thần và lãnh tụ trụ cột của Đảng” (trang 10). Tác giả đã tập trung làm rõ tầm vóc của vị lãnh tụ được nhân dân và bạn bè quốc tế kính yêu, một nhà lãnh đạo văn nghệ có tâm, có tầm và có tài. Trong hơn 30 năm trên cương vị lãnh đạo đất nước, ông luôn dành sự quan tâm đặc biệt cho sự phát triển của nền văn học nghệ thuật, cũng như đời sống vật chất và tinh thần của đội ngũ nghệ sĩ.
Cuốn sáchTổ quốc ta, nhân dân ta, sự nghiệp ta và người nghệ sĩcủa ông là một công trình lý luận có tính định hướng quan trọng cho sự phát triển của nền văn nghệ miền Bắc trong suốt những năm tháng kháng chiến và xây dựng chủ nghĩa xã hội. Tác phẩm đã cụ thể hóa đường lối văn nghệ của Đảng và từng được coi là cẩm nang cho các nghệ sĩ. Trong đó, nhà văn hóa Phạm Văn Đồng đã giải quyết nhiều vấn đề cơ bản của lý luận văn nghệ đương thời, như vai trò và chức năng của văn học nghệ thuật, mối quan hệ giữa nội dung và hình thức, vai trò của nhà văn trong quá trình sáng tạo, vấn đề tự do sáng tác và việc tiếp thu tinh hoa văn học nghệ thuật thế giới.
Là một học trò xuất sắc của Chủ tịch Hồ Chí Minh, ông Tám (tên thân mật của Thủ tướng) còn là một tấm gương đạo đức với lối sống giản dị, thanh bạch, liêm khiết, khiêm nhường và tận hiến cho đất nước, cho nhân dân.
Những Chi Tiết Đắt Giá Về Một Con Người Vĩ Đại
Bức chân dung của nhà lãnh tụ hiện lên sinh động và gần gũi, vĩ đại nhưng không kém phần bình dị qua những chi tiết đắt giá: dù tuổi cao, ông Tám vẫn thường xuyên trở về Mộ Đức thăm quê, tặng quà cho trẻ em; sự sáng suốt và thẳng thắn của ông trong việc bảo vệ triết gia Trần Đức Thảo; sự tinh tế trong cách ứng xử với Nguyên Hồng; sự quan tâm đến đời sống tinh thần và vật chất của các văn nghệ sĩ, như tặng rượu Nguyễn Tuân, tặng thuốc Tế Hanh, hay những lời động viên chân thành dành cho chính tác giả bài viết; và thói quen đọc kỹ và gửi thư cảm ơn khi nhận được sách, cũng như sự quan tâm đến những người dân “thấp cổ bé họng” và những bữa sữa đậu nành cho trẻ em vào mỗi buổi sáng…
Vẻ Đẹp Đa Dạng Trong Thế Giới Nghệ Thuật
Qua đó, độc giả càng thêm hiểu, trân trọng và kính yêu ông Tám – một vị lãnh tụ, đồng thời là một gương mặt tiêu biểu của đội ngũ trí thức nghệ sĩ Việt Nam, là hiện thân của vẻ đẹp con người Việt Nam ngàn đời. Mỗi chân dung nghệ sĩ được nhà văn xây dựng theo một cách riêng, thể hiện cá tính sáng tạo độc đáo của từng người. Sự khác biệt về vùng miền cũng góp phần tạo nên sự đa dạng trong bức tranh văn hóa: những kẻ sĩ Bắc Hà kín đáo và thâm trầm, trí thức Nam Bộ bộc trực và phóng khoáng. “Dải đất miền trung dằng dặc với núi cao sông sâu đã sản sinh ra một loạt nhà thơ xuất chúng: Tố Hữu, Tế Hanh, Xuân Diệu, Chế Lan Viên, Hàn Mạc Tử, Bích Khê, Huy Cận… Lưu Trong Lư… những tên tuổi bất tử” (tr 91).
Khắc Họa Những Gương Mặt Nghệ Sĩ Tài Năng
Nguyễn Phan Chánh, với những bức tranh “mang đậm hồn dân tộc…màu sắc dịu dàng, kín đáo…một tâm hồn thuần khiết(tr30)...một tài năng được nuôi dưỡng trong tâm hồn trong sạch của quần chúng, một nhà nghệ sĩ chân chính…(tr.33). Nguyễn Sáng, với ngọn bút thần vẽ chân dung, được tác giả quan tâm đến tài biến ảo khôn lường để tạo nên sự độc đáo của một tài năng đa phong cách:Có lúc nét vẽ khỏe như võ sĩ, lúc dịu dàng ẻo lả diễm lệ như nàng Kiều(tr. 98). Nguyễn Tuân, một người đa tài, cá tính và có phần cực đoan, đã tìm thấy chính mình ở thể ký và thể tùy bút, nhưng vẫn luôn đam mê vẽ, làm báo và đóng phim.
Xuân Diệu được Đoàn Minh Tuấn khẳng định là “nhà thơ tình lớn của phương Đông” (tr. 35). Với khát khao giao cảm với đời, ông hoàng thơ tình đất Việt luôn cháy hết mình để sáng tạo. Với trữ lượng văn hóa lớn, nhà thơ đã thành công trong lĩnh vực phê bình và là một dịch giả, diễn giả truyền cảm hứng mạnh mẽ cho công chúng.
Xích Điểu nổi bật với phong cách trào phúng độc đáo, được nuôi dưỡng từ văn hóa nghệ thuật truyền thống dân tộc. Chính lối hài hước của chèo cổ, tuồng, thơ ca truyền thống đã giúp ông trở thành một nhà thơ trào phúng bậc thầy.
Nguyên Hồng, nhà văn lớn của những người khốn khổ, sống rất đời và luôn đứng về phía những người bất hạnh, là người giàu tình cảm và sống bằng ánh sáng trí tuệ của trái tim.
“Tô Hoài viết khỏe, đi khỏe, ngòi bút rất cường tráng, sống rất giản dị và chân tình (tr 64). Ôngrất quý các nhà văn trẻ, Mỗi khi anh em cần chi viện thì chi viện một cách vô tư, không hoàn lại(tr. 62). Trong nền văn học Việt Nam hiện đại, lao động nghệ thuật của ông khó ai sánh kịp. Với hơn 70 năm miệt mài cầm bút, nhà văn lão thành của vùng Nghĩa Đô, Hà Nội có tới mấy trăm đầu sách, trong đó “Dế mèn Phiu lưu ký” đã trở thành tác phẩm kinh điển của tuổi thơ Việt Nam và được yêu thích trên toàn thế giới.
Huỳnh Văn Tiểng là người “nhiệt tình với công việc, có hôm làm việc tới tờ mờ sáng(tr. 50)…Là nhà báo lớn, người thầy, nhà hoạt động chính trị và người quản lý rất sâu sát nhiệt tình…hiền như ông Bụt nhưng rất nguyên tắc khi làm nhiệm vụ (tr 51). Đặc biệt ông rất yêu thương đồng chí, đồng đội. Ngay cả khi phải ngồi xe lăn vẫn không thôi lo lắng cho người em mà ông quý mến là Đoàn minh Tuấn.
Nguyễn Tường Hạnh là “một ông lão càng già càng dẻo càng dai…”. Làm việc bền bỉ ngày này qua ngày khác. Cứ thế gần như suốt cuộc đời và anh đã để lại dấu ấn trong các văn phẩmm… Đây là một con người đầy nghị lực trong nghề nghiệp và trong cả cuộc đời“(Nguyễn Đình Thi, tr. 82).
Tế Hanh là người nặng tình với quê hương xứ sở, với dòng sông Trà Khúc thơ mộng… “Chừng như theo tuổi anh có thêm chiều sâu và mặn mà tình yêu quê hương và mảnh đất Ba Làng An… Qua tập thơ “Đi suốt bài ca”, tác giảđã nói giúp những đứa con miền Nam tấm lòng với quê hương miền Nam, đối với hậu phương miền Bắc(tr. 78).
Mộng Tuyết là cây bút nữ duy nhất được Đoàn Minh Tuấn đưa vào trong tác phẩm “Cây bút trước ngọn đèn tỏa rạng”. Thơ của người con gái hay chữ phương Đông đó có giọng điệu riêng với “vẻ yêu kiều riêng với nhiều cung bậc: lúc bàng bạc, như sương kính, nhiều khi lại hồn nhiên nhí nhảnh…”(tr. 145).
Đoàn Giỏi là tác giả có nhiều đóng góp cho văn học thiếu nhi. Đặc biệt cuốn “Đất rừng phương Nam” của ông không chỉ được các em nhỏ mà cả người lớn yêu thích. Ông ra đi để lại bao dự định dang dở, và tác giả – người bạn thân thiết của ông – đã thay ông công bố tiểu thuyết “Núi cả, sông ngàn” mà ông đang ấp ủ.
Kết Tinh Vẻ Đẹp Con Người Việt Nam
Trong cái nhìn tinh tế của Đoàn Minh Tuấn, nhà viết kịch tài danh Xuân Trình là người hiếu học và cầu thị, luôn lắng nghe ý kiến đóng góp của bạn bè, nhưng vẫn giữ vững cá tính sáng tạo và bản lĩnh riêng. Mỗi chân dung nghệ sĩ cùng thời, dưới ngòi bút Đoàn Minh Tuấn mang một vẻ đẹp riêng, một dáng vẻ độc đáo riêng, nhưng khi đứng cạnh nhau, như những ngọn đèn không ngừng tỏa sáng, chúng đã kết thành bức chân dung thế hệ vàng của đội ngũ văn nghệ sĩ Việt Nam. Mỗi con người chứa đựng một phần lịch sử, là mô hình con người Việt Nam với những phẩm chất đạo đức cao đẹp và tinh thần cộng đồng. Có thể nói, nếu con người Trung Hoa là con người gia tộc, con người phương Tây là con người cá nhân, thì con người Việt Nam là con người dân tộc.
Mang trong mình tư tưởng nhân văn sâu sắc, những con người giàu đức hy sinh ấy đã hết lòng cống hiến cho quê hương, đất nước, gia đình. Bằng tâm thế của người trong cuộc, bằng tấm lòng tri âm, tri kỷ, nhà văn Đoàn Minh Tuấn đã xây dựng thành công bức chân dung thế hệ vàng của văn nghệ sĩ Việt Nam thời đại Bác Hồ.
