Nghiên cứu liên ngành như một xu hướng của văn học so sánh hiện đại
Với mục tiêu mở rộng phạm vi nghiên cứu và hòa nhập với bối cảnh học thuật thế giới đầu thế kỷ XXI, công trình về văn học so sánh của tập thể các nhà nghiên cứu Khoa Văn học, Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh, tiếp nối thành công của cuốn sách đầu tiên "Những cuộc hội ngộ văn chương thế giới - Văn học so sánh: nghiên cứu và dịch thuật", đã cho ra đời cuốn sách thứ hai này: "Vượt qua những ranh giới của văn chương – Văn học so sánh và hướng nghiên cứu liên ngành".
Các bài viết trong sách đã đề cập đến những vấn đề trọng tâm mà các nhà văn học so sánh, cũng như giới khoa học nhân văn hiện đại, đặc biệt quan tâm. Đó là việc nghiên cứu mối liên hệ giữa văn học với các loại hình nghệ thuật khác, đặc biệt là những loại hình sử dụng ngôn từ. Các nghiên cứu bao gồm khảo sát lý thuyết kịch cổ đại của phương Đông và phương Tây, quá trình tiếp biến và cải biên từ các tác phẩm văn học sang các loại hình sân khấu truyền thống như hát bội của Việt Nam, khon của Thái Lan, cũng như việc chuyển thể văn học thành các tác phẩm hiện đại. Bên cạnh đó, các hướng tiếp cận nhân học văn học đối với hành động học trong lý thuyết tiếp nhận văn học của Wolfgang Iser, và nhân học văn hóa đối với một số hiện tượng văn học nữ cũng được trình bày. Các hiện tượng văn hóa đại chúng, từ những trò chơi cổ xưa như Bói bài Tarot đến các mạng xã hội hiện đại, đều được các tác giả quan tâm nghiên cứu, bởi chúng có tác động không nhỏ đến đời sống cá nhân và xã hội. Vai trò của báo chí, chữ viết, cũng như các vấn đề toàn cầu hóa, kinh tế thị trường, nữ quyền, sinh thái đều được xem xét trong mối tương quan với văn học.
Văn học Việt Nam đối mặt với toàn cầu hóa
Trong bối cảnh thế giới đang đối mặt với nhiều thách thức, văn học có thể đóng góp gì để bảo vệ dân tộc, con người và chính bản thân mình? Văn học chủ lưu của dân tộc cần tiếp thu những tinh hoa và nguồn cảm hứng từ đất nước. Mặc dù rất kính trọng nhà văn hóa Phạm Quỳnh và yêu mến tiếng Việt cùng Truyện Kiều, nhưng từ lâu, tác giả không hoàn toàn đồng ý với quan điểm “Truyện Kiều còn, tiếng ta còn; tiếng ta còn, nước ta còn; có gì mà lo, có gì mà sợ…”. Sự tồn tại của đất nước không chỉ phụ thuộc vào ngôn ngữ hay văn học, dù đây là những giá trị vô cùng quan trọng, mà còn phụ thuộc vào chủ quyền dân tộc, lãnh thổ và những nền tảng hiện thực cho sự phát triển văn hóa. Việc cho rằng “mất văn hóa mới là mất tất cả” có thể tạo ra ảo tưởng rằng việc mất chủ quyền và lãnh thổ chưa phải là điều đáng lo ngại. Văn hóa suy đồi có thể làm suy yếu tinh thần dân tộc và làm giảm sức mạnh bảo vệ đất nước. Tuy nhiên, chủ quyền dân tộc và lãnh thổ là những giá trị vĩnh cửu, trong khi văn hóa luôn vận động và biến đổi.
Trước đây, ông cha ta đã từng lo lắng, thậm chí hoảng hốt trước làn sóng hiện đại hóa và công nghiệp hóa. Chỉ cần một chút thay đổi sau khi ra tỉnh, cô gái trong thơ Nguyễn Bính đã khiến chàng trai làng cảm thấy khổ tâm và hờn dỗi. Ngày nay, nhiều cô gái rời làng để lấy chồng ở Đài Loan, Hàn Quốc… và mang về những đứa con mang dòng máu lai, khiến các chàng trai ở lại ngỡ ngàng. Họ đã “mất bao nhiêu người tình” trong quá trình “toàn cầu hóa” bất thường này.
Tác động của toàn cầu hóa đối với gia đình Việt Nam không chỉ thể hiện trên bề mặt mà còn diễn ra âm thầm. Một bộ phận giới trẻ đang dần tách rời khỏi sợi dây liên kết tinh thần và nới rộng khoảng cách với các thế hệ trước, không chỉ vì họ đi xa để tìm kiếm cơ hội sinh kế, mà còn vì họ sử dụng blog, Facebook để kết nối với một thế giới khác với những giá trị khác biệt. Toàn cầu hóa đang biến không ít người trẻ trở thành những “người xa lạ” ngay trên quê hương mình. Không quá lời khi nói rằng toàn cầu hóa đang xâm nhập vào không gian riêng tư của từng gia đình.
Như người ta thường nói, khi tham gia một cuộc chơi lớn, chúng ta phải chấp nhận luật chơi của nó, hoặc áp đặt luật chơi của riêng mình. Với lực lượng và vị thế của nước ta, việc áp đặt luật chơi của mình là điều không khả thi. Tuy nhiên, điều đó không có nghĩa là chúng ta chấp nhận vô điều kiện luật chơi của người khác. Bởi văn học mãi mãi là tiếng nói phản kháng của lương tri trước mọi sự lạm dụng và cưỡng ép. José Saramago, nhà văn Bồ Đào Nha đoạt giải Nobel năm 1998, là người phản đối, đôi khi một cách cực đoan, những định chế của toàn cầu hóa đang gò ép nhân loại vào những khuôn khổ. Điều thú vị là chính nhờ toàn cầu hóa, trong đó giải Nobel cũng là một định chế, mà tác phẩm của ông mới có thể “mở được cánh cửa trái tim của những người cùng thời” như ông từng mong muốn.
```
