Thơ Hoàng Đế Thiệu Trị - Tinh Hoa Nghệ Thuật Ngôn Từ Việt Nam
Cuốn sách này tập trung nghiên cứu về thơ ca của Hoàng đế Thiệu Trị, đồng thời làm sáng tỏ quan niệm độc đáo của ông về thi ca, tất cả đều gắn liền với những lý tưởng của thời đại. Không chỉ là người sáng tác bằng số lượng thể thơ phong phú nhất trong lịch sử văn học Việt Nam, ông còn là một nhà sáng tạo thể cách thi ca đầy đột phá. Bên cạnh đó, Hoàng đế Thiệu Trị còn là một nhà lý luận, một nhà nghiên cứu văn chương sâu sắc. Việc nghiên cứu các tài liệu lịch sử cho thấy ông không chỉ là một nhà thơ mà còn là một nhà lý luận phê bình, một nhà nghiên cứu văn học với tư duy sắc bén, thể hiện qua những phát biểu sâu sắc về thơ ca của mình. Đối với Thiệu Trị, thơ không chỉ đơn thuần là một loại hình nghệ thuật, mà còn là phương tiện để biểu đạt đạo lý và chính hóa. Quan điểm thơ ca của ông được thể hiện trên nhiều phương diện: từ những lý tưởng đạo Nho đến thực tiễn phê bình văn học, từ tinh thần trọng học vấn đến thái độ duy lý đối với văn chương cổ truyền. Những tư tưởng này cho thấy Thiệu Trị là một nhà thơ có tầm vóc của một học giả, người không chỉ viết thơ mà còn suy nghĩ về thơ, bình xét về thơ và giảng giải thi pháp một cách chuyên sâu.
Cách đây 23 năm, nhà nghiên cứu Nguyễn Phước Hải Trung đã xuất bản cuốn sách đầu tay với tựa đề “Chơi chữ Hán Nôm - những bài thơ độc đáo”. Ông đã vô cùng ấn tượng trước sự sáng tạo trong việc sử dụng chữ nghĩa của các bậc tiền bối. Tuy nhiên, khi tiếp cận bộ thơ chữ Hán “Ngự chế thi tập” (từ sơ tập đến tứ tập với dung lượng lên đến 5000 trang) đầy đủ của Hoàng đế Thiệu Trị, ông càng thêm kinh ngạc bởi số lượng “những bài thơ độc đáo” (như cách ông từng nhận xét) trong tập thơ này là vô cùng lớn, khiến người đọc không khỏi ngạc nhiên liên tục. Trong những lúc rảnh rỗi, tác giả bắt đầu tìm hiểu sâu sắc nội dung cụ thể của những bài thơ “dị thường” trong tập thơ này, đồng thời tìm hiểu về “chân dung thơ” của vua Thiệu Trị một cách toàn diện. Từ đó, ông nhận ra rằng Hoàng đế là một tác giả vô cùng đặc biệt trong “làng văn học trung đại”.
Qua việc nghiên cứu thi ca và lịch sử gắn liền với thi phú của nhà vua, xin được trình bày những nét đặc biệt ấy qua một số ý chính sau đây:
- Đây là người làm thơ nhiều nhất trong lịch sử Việt Nam đến thời điểm hiện tại;
- Đây là người sáng tác bằng số lượng thể thơ phong phú nhất trong thời kỳ trung đại;
- Đây là người sáng tạo ra nhiều thể thơ mới nhất trong văn chương thời trung đại;
- Đây là người đề cập đến nhiều chủ đề và nội dung nhất trong các tác phẩm của mình;
- Đây là người suy tư, trăn trở nhiều nhất về sáng tác thi phú qua nhiều tác phẩm.
Trích đoạn tiêu biểu
Vua Thiệu Trị là một nhà thơ thực hành và trải nghiệm rất nhiều thể thơ khác nhau. Nhà vua đã làm quen với hầu hết các thể thơ. Sách Thực lục có ghi lại đoạn đối thoại giữa vua Thiệu Trị và các đại thần về thi ca vào năm 1847, trong đó vua đã nêu câu hỏi: “Phép làm thơ của đời xưa, đời nay, có đến 120 thể, thể nào là dễ, thể nào là khó?”. Trương Đăng Quế đã thưa rằng: “Tự chúng tôi xem ra, đều là khó cả!”. Vua đáp: “Cổ thể, không dễ học. Đại để, từ đời Tam đại trở về trước, thể cách đều khó; từ đời Tam đại trở về sau, xem ra hơi dễ. Đời càng về sau, thể cách thơ càng yếu đi! Nhà Đường không bằng nhà Hán, nhà Tống không bằng nhà Đường”. Sau đó, vua lại hỏi: “Thơ có thể cấm, bắt đầu từ bao giờ?”. Vũ Phạm Khải thưa rằng: “Âu Dương Tu xướng ra, Tô Đông Pha hoạ theo. Vua Càn Long nhà Thanh phần nhiều dùng thể ấy”. Đoạn đối thoại này cho thấy nhà vua và các đại thần đều có sự nghiên cứu sâu sắc về cổ thi. Thông qua việc đọc sách và tra cứu tài liệu, vua Thiệu Trị đã xác định có đến 120 thể cách thi ca và đưa ra những so sánh về độ “khó, dễ” của các thể thơ, cũng như so sánh thi ca Trung Hoa qua các triều đại lịch sử. Nhà vua đã yêu cầu các đại thần tập hợp những bài thơ mà ông đã sáng tác để ấn hành một tác phẩm với sự đa dạng về thể cách, coi đó là một cách tổng kết về những kinh nghiệm thực hành thể thơ xưa nay, cũng như những sáng tạo mới. Vua cho rằng: “nhà làm thơ có thể cách cũng như nhà dụng binh có trận chính, trận kỳ, tham khảo cả đi mà cùng nhìn cả hai đằng, không bằng hợp cả làm một mà tổng quát lại để tiện xem xét để rõ là làm mới hay là thuật cũ. Các ngươi nên xét rõ ngay trong các tập thơ ngự chế, phàm những chỗ có quan hệ đến thể cách đời xưa và đời nay, đều nên theo trước sau mà lần lượt biên vào”.
