thiền học việt nam

Truyền thống quý báu của người Việt mỗi khi Tết đến xuân về là sự trân trọng khoảnh khắc giao thoa giữa năm cũ và năm mới. Nhà cửa được dọn dẹp sạch sẽ, bàn thờ tổ tiên được bày trí trang trọng với những vật phẩm thể hiện lòng thành kính, và những phút giây sum vầy ấm áp giữa các thành viên trong gia đình. Trong khoảnh khắc Giao thừa thiêng liêng, tiếng chuông chùa ngân vang, đánh thức sự kết nối giữa quá khứ và tương lai.

Âm thanh giản dị mà linh thiêng ấy có lẽ là sự thăng hoa của mạch nguồn Thiền học, một truyền thống đã tồn tại gần 2000 năm tại Việt Nam. Từ dấu mốc thế kỷ thứ III, khi thiền sư Tăng Hội “chính thức dịch kinh thiền và dạy pháp thiền tại trung tâm Phật giáo Luy Lâu”, các thiền phái lần lượt ra đời: Thiền phái Tỳ Ni Đa Lưu Chi (thế kỷ VI, truyền thừa 19 thế hệ), Thiền phái Vô Ngôn Thông (thế kỷ IX, truyền thừa 17 thế hệ), Thiền phái Thảo Đường (thế kỷ XI), và Thiền phái Trúc Lâm do Phật hoàng Trần Nhân Tông khai sáng (thế kỷ XIII)...

Theo nhận định của nhóm tác giảThiền học Việt Nam, dù trải qua những thăng trầm cùng với lịch sử dân tộc, “ngọn đèn thiền của Phật tổ vẫn luôn được tiếp nối”. Các Thiền phái Tào Động và Lâm Tế cũng được Việt hóa tại các thiền đường Việt Nam, tiếp tục truyền lửa thiền qua các thế hệ. Hạt nhân của thiền nằm ở “sự tập trung tâm chuyên chú vào đối tượng”, từ đó “khơi mở và giải phóng tiềm năng tâm thức của con người”. Về mặt ứng dụng, thiền “phát triển tư duy trừu tượng, rèn luyện sự kiên trì, bảo vệ sức khỏe con người cả về thể chất lẫn tinh thần... Thực hành thiền định giúp con người vượt qua những khổ đau trong cuộc sống, những xung đột về bản ngã, và gia tăng khả năng tập trung chú ý...”, những khía cạnh này đặc biệt hữu ích trong bối cảnh xã hội hiện đại với nhịp sống nhanh chóng và đầy biến động (như tác động của đại dịch Covid-19, căng thẳng sắc tộc, biến đổi khí hậu...).

Dòng chảy Thiền tông miên mật gắn liền với lịch sử dân tộc là một đề tài không thể gói gọn trong phạm vi giới hạn của cuốn sáchThiền học Việt Nam, điều mà các tác giả đều thấu rõ. Dựa trên nền tảng kế thừa những trước tác và tài liệu lịch sử Thiền học Việt Nam nhưThiền uyển tập anh, kho tàng kinh sách, cùng với các xuất bản cận thời nhưViệt Nam Phật giáo sử luận,Lịch sử Phật giáo Việt Nam, và các tài liệu liên quan trong và ngoài nước, kết hợp với quá trình nghiên cứu và giảng dạy thiền học, nhóm tác giả mong muốn khẳng định Thiền học nước nhà vốn uyển chuyển nhưng ẩn chứa tầng sâu nội lực, tựa như lớp bảo mây che đỉnh thiêng Yên Tử qua bao thăng trầm thời gian.

Thiền học Việt Nammở đầu bằng cái nhìn bao quát, giúp người đọc trang bị hoặc ôn lại những khái niệm cơ bản như thiền sắc giới (bốn bậc từ sơ thiền đến tứ thiền), thiền vô sắc giới (giải thích của đức Phật về những cảm thọ sung sướng nhưng không ổn định), thiền chỉ (đạt tới định) và thiền quán (quán chiếu để có tuệ giác) để đạt được giải thoát, thiền niệm xứ (thông điệp của đức Bổn sư để chúng ta có Hiểu biết tâm, tu sửa tâm, giải thoát tâm)...

Khi lần đầu cầm trên tay cuốn sách này, bạn đọc có thể nhận thấy mục lục được phân chia rõ ràng theo các cột mốc thời gian trong sự phát triển của Thiền học Việt Nam (khởi nguyên đến thế kỷ X, thế kỷ XI - XIV, thế kỷ XV- XIX, thế kỷ X - XXI). Tuy nhiên, đây không phải là một sự liệt kê đơn điệu các dữ kiện và phân tích thuần túy. Đi sâu vào từng chương mục cụ thể, các tác giả đã thành công trong việc mở ra cả cánh cửa kiến thức và cánh cửa niềm tự hào, tôn kính dành cho những bậc chân sư Long tượng tiếp nối nhau khơi mạch nguồn thiền.

Ngay từ rất sớm, khoảng nửa sau thế kỷ II Tây lịch, ngài Mâu Bác vớiLý hoặc luậnđã mang tư tưởng Phật giáo Luy Lâu, đánh dấu thời kỳ Phật giáo Đại thừa tiếp thu trực tiếp từ Ấn Độ. Ngài Khương Tăng Hội - sáng Tổ Thiền học Việt Nam - thể hiện tinh thần Đại thừa dù viết lời tựa cho kinh điển trình bày Thiền Nguyên thủy (An ban thủ ý).

Vùng đất Giao Chỉ, với vị thế là một trung tâm giao thương và sản xuất (vỏ sò như một dạng tiền tệ, lúa gạo, tơ tằm - chùa Dâu ngày nay là minh chứng), đã có những lợi thế nhất định. Dù lợi thế này có phần giảm đi, quá trình tiếp thu Phật giáo qua trung gian từ Trung Hoa vẫn không gặp trở ngại (Thiền học không có bản vị dân tộc).

Dĩ nhiên, những hạn chế về tài liệu do chiến tranh và chính sách đốt phá triệt hạ thời Minh thuộc đã gây ra những nuối tiếc cho hậu thế, thậm chí còn ảnh hưởng đến gốc rễ lan tỏa của mạch thiền (từ trực tiếp sang gián tiếp qua Thiền học Trung Hoa). Tuy nhiên, nhóm tác giả khẳng định sức sống mãnh liệt của dân tộc Việt, sức mạnh trong sự tập trung tinh thần Thiền tông đã hòa quyện với sự uyển chuyển, vận dụng và sáng tạo các giá trị mới, tạo nên những sáng tạo tư tưởng đậm màu sắc dân tộc nhưhòa quang đồng trần, cư trần lạc đạo…

Bức tranh tư liệu nhiều giai đoạn u ám bởi nội thuộc kéo dài,Thiền uyển tập anh ngữ lục(khởi thảo thế kỷ XII) đã trở thành tài liệu sử học của chính người Việt bên cạnh nguồn sử liệu Trung Hoa. Tập truyện ký Phật giáo may mắn còn lại này đã cung cấp “đôi mắt” tin cậy nhìn ngược thời gian cho giới nghiên cứu. Cách thức ra đời củaThiền uyển tập anh, khởi thảo từ Thiền sư Thông Biện, Biện Tài, Thường Chiếu, và hoàn tất bởi thiền sư Ẩn Không, cùng với sự chung tay gìn giữ của các thế hệ thiền sư khác nhau, là một ví dụ cụ thể cho tinh thần làm việc trách nhiệm, tự giác, khẳng định sức sống của mạch Thiền Đại Việt.

Nhóm tác giảThiền học Việt Namchủ ý dựng lại bối cảnh lịch sử đất nước với những đòi hỏi khác nhau, đã in đậm vào tư tưởng các bậc thiền sư, nhà vua, quan lại, nhân dân… “Đời Lý thuần từ” (Hoàng Xuân Hãn), đời Trần “lấy chủ trươngtùy tụcđể nhập thế”, đời Lê với Nguyễn Trãi nhà Nho “lấy tư tưởng Phật giáo để xây dựng quan niệm nhân nghĩa”, thế kỷ XVI đất nước chia đôi thành cục diện Đàng Trong, Đàng Ngoài hoan nghênh những vị thiền sư chứng đắc (Lâm Tế, Tào Động…), đặt ra nhu cầu Việt hóa Thiền học, tiếp nối mạch Thiền Trúc Lâm Yên Tử… cho thấy dù ở thời điểm lịch sử nào, rõ ràng chói lọi như giai đoạn Lý - Trần hay trong tương quan với tư tưởng Nho giáo nổi trội cho sứ mệnh chung của dân tộc, thiền học vẫn không vắng bóng.

Gắn liền với mỗi Thiền phái là những bậc chân sư, họ vừa có kiến thức uyên áo, vừa có những đóng góp tư tưởng quan trọng.Thiền học Việt Nam“kể” lại hành trạng và tư tưởng của các thiền sư tiêu biểu bằng cách kết hợp tư liệu, dã sử và những nhận định riêng, giúp người đọc mở rộng góc nhìn và hiểu được sợi dây liên kết nhất quán giữa cá nhân và vận mệnh dân tộc, đất nước. Một ví dụ tiêu biểu: Với triết lý Thiền hành động, Thiền sư Vạn Hạnh “đích thân tham gia chính sự”, “đưa Lý Công Uẩn lên ngôi hoàng đế thay nhà tiền Lê vào năm 1010”, và giữ vai trò cố vấn cho vua Lý Thái Tổ dời đô.

Quan điểmtùy tục(sống theo với đời mà vẫn giác ngộ) của Thường Chiếu,biện tâmcủa Trần Thái Tông,hòa quang đồng trầncủa Tuệ Trung đếncư trần lạc đạocủa sơ Tổ Trúc Lâm Trần Nhân Tông khai sáng Thiền phái Trúc Lâm, là chuỗi tiếp nối, kế thừa phát huy liên tục do va chạm với thực tiễn sống còn (ba lần chiến thắng quân Nguyên Mông), mở mang bờ cõi, góp phần bảo lưu và phát triển văn hóa nước nhà.

Nhóm tác giảThiền học Việt Namtiếp tục nhấn mạnh dòng chảy thiền qua giai đoạn Nho học có tiếng nói chủ đạo, những nhà Nho lớn như Lê Quý Đôn, Ngô Thì Nhậm, Nguyễn Du, Nguyễn Công Trứ… đều có những chú tâm và trước tác hoặc trực tiếp hoặc gián tiếp thể hiện tinh thần thiền học.

Giai đoạn cận hiện đại,Thiền học Việt Namghi nhận những nỗ lực trên phương diện dịch thuật kinh sách (Thích Minh Châu), đào tạo, thống nhất các tổ chức phật giáo, bảo vệ Đạo pháp (Bồ tát Thích Quảng Đức “vị pháp thiêu thân”), thiền sư Thích Thanh Từ với nỗ lực phục hưng Thiền phái Trúc Lâm, thiền sư Nhất Hạnh với công cuộc hiện đại hóa và hoằng truyền Phật giáo ở các nước Phương Tây…

Ngoài ra, nhóm tác giả cũng dành một số trang để ghi nhận về Thiền học Vipassana của hệ phái Nam Tông Kinh, và nhận định xu hướng của Thiền học trong Thế kỷ XXI.

Tìm hiểu Thiền học Việt Nam ở khía cạnh lý thuyết và thực hành luôn là một nhu cầu có sẵn của nhiều bạn đọc Việt Nam, bạn đọc người Việt ở nước ngoài, và bạn bè quốc tế.Thiền học Việt Nambước đầu thể hiện tinh thần gìn giữ, lan tỏa các giá trị tốt đẹp của thiền đến bạn đọc đại chúng nói chung và giới Tăng Ni, Phật tử nói riêng.

Từ khởi đầu mới mẻ sau khi gấp lại quyển sách, tin rằng hành trình mỗi cuộc đời sẽ tìm thấy hạt mầm thiện duyên nảy nở sâu xa. Nhà xuất bản Phụ nữ Việt Nam xin trân trọng giới thiệu!