Nam Kỳ Và Cư Dân Các Tỉnh Miền Tây
Trong số các công trình nghiên cứu về vùng đất và con người Việt Nam thời kỳ trước, bộ sách hai tập “Nam kỳ và cư dân” của bác sĩ thuộc địa hạng nhất J. C. Baurac có vị trí đặc biệt quan trọng. Với kinh nghiệm sống và làm việc lâu dài tại Nam kỳ, cùng với việc thực địa sâu sát tại các địa phương với vai trò là một bác sĩ, ông đã có cơ hội tiếp xúc với người dân bản xứ và các quan chức thuộc địa, cả người An Nam lẫn người Pháp. Nhờ đó, ông đã thấu hiểu xứ sở này qua hành trình tác nghiệp dọc theo mạng lưới sông ngòi chằng chịt, đồng thời tiếp cận được nhiều dữ liệu về dân cư, địa chí, đặc điểm địa lý, tự nhiên và lịch sử. Tất cả những yếu tố này đã giúp tác giả Baurac xây dựng nên hai tập sách đồ sộ về Nam kỳ cuối thế kỷ XIX, chứa đựng thông tin phong phú và những đánh giá về tiềm năng phát triển của vùng đất này, những điều vẫn còn giá trị cho đến ngày nay.
“Tôi đã đọc đi đọc lại cuốn Nam kỳ [Nam kỳ và cư dân: Các tỉnh miền Tây] của ông. Những chi tiết nhỏ nhất đã được ghi nhận và trình bày một cách sinh động, chân thực của một người đã chứng kiến, đã tham gia vào những khó khăn cũng như những thành tựu, và cuối cùng tìm ra được những yếu tố thu hút độc giả cho tác phẩm của mình.”
“Công trình này thực sự cần thiết cho Nam kỳ.”
“Địa chí các hạt được trình bày hoàn hảo và đầy đủ. Trên hết, ta thấy ở đó một tác giả tận tâm, vô tư, tha thiết phê bình cũng như vinh danh những đóng góp của chúng ta; thay mặt cho những người bạn, thay mặt cho những người đã yên nghỉ tại những vùng đất xa xôi nhất của Nam kỳ, thay mặt cho tất cả những ai được sống lại kỷ niệm nhờ tác phẩm này, xin chúc mừng và cảm ơn.”
– Ange Eugène Nicolaï, Phó thống đốc Nam Kỳ giai đoạn 1897-1898
Do là tập đầu tiên của bộ “Nam kỳ và cư dân” (tên tiếng Pháp: La Cochinchine et ses habitants), tác giả Baurac đã chia sách thành hai phần chính:
- Phần thứ nhất:Gồm 8 chương giới thiệu tổng quan về vùng đất Nam kỳ (Nam kỳ lục tỉnh xưa) ở nhiều khía cạnh khác nhau: ranh giới tự nhiên, địa hình, điều kiện tự nhiên, hệ động-thực vật đa dạng, các loại thuốc Nam, phong tục tập quán, đời sống tâm linh, các điển tích liên quan đến nguồn gốc của một số địa danh/nhân vật nổi tiếng… Đặc biệt, ở phần đầu này, tác giả dành những phần nội dung trang trọng để giới thiệu về Chợ Lớn và Sài Gòn (chương VI và toàn bộ chương VIII tập trung vào Sài Gòn), qua đó người đọc có thể tìm hiểu về lịch sử hình thành và phát triển của thành phố từ một thành lũy quân sự cổ, qua các triều đại Gia Long, Minh Mạng cho đến thời Pháp thuộc, và hiểu rõ lý do Sài Gòn lại có vị trí quan trọng như ngày nay.
- Phần thứ hai:Gồm 12 chương giới thiệu chi tiết về 11 hạt tham biện thuộc miền Tây thời Pháp thuộc (chương đầu của Phần thứ hai giới thiệu chung về miền Tây Nam kỳ, 11 hạt cụ thể là Bến Tre, Trà Vinh, Vĩnh Long, Sa Đéc, Long Xuyên, Rạch Giá, Châu Đốc, Hà Tiên (và đảo Phú Quốc), Cần Thơ, Sóc Trăng, Bạc Liêu (và quận Ca Màu)). Các chương này được trình bày theo cấu trúc: diện tích, ranh giới hành chính; liệt kê các tổng/làng/chợ/trung tâm hành chính-kinh tế quan trọng ở từng hạt, đồng thời tác giả tìm tòi cách lý giải các sự tích/huyền thoại liên quan, giúp người đọc có một hành trình khám phá vùng đất theo dòng thời gian; đánh giá ưu điểm và những hạn chế của từng địa phương đối với khả năng phát triển lâu dài.
Hầu hết hành trình của tác giả là đi dọc theo hệ thống sông nước kênh rạch chằng chịt của Tây Nam kỳ, và những trải nghiệm thực tế này đã khuyến khích ông tìm hiểu thêm dữ liệu hành chính và tham khảo nhiều tài liệu của các tác giả khác (được trích dẫn trong sách).
Một điểm nổi bật của toàn bộ công trình này là nó được thể hiện dưới góc nhìn của chính quyền Pháp thời bấy giờ. Họ đã có những đóng góp quan trọng cho Nam kỳ: xây dựng hệ thống đường sắt, phát triển hệ thống đường bộ (nhiều cầu đường vẫn còn sử dụng đến ngày nay) và đường sông để kết nối các địa phương, tránh tình trạng biệt lập.
*Lưu ý: trước mỗi chương ở Phần thứ hai đều có bản đồ hành chính cuối thế kỷ 19 của từng hạt Nam kỳ.
```
