Lịch sử Việt Nam qua chính sử Trung Hoa (Tống sử, Nguyên sử, Minh sử, Thanh sử cảo)
Tác giả:Cao Tự Thanh (dịch và giới thiệu)
Mặc dù việc nghiên cứu vẫn còn nhiều hạn chế và cần tiếp tục khảo sát thêm nhiều sử sách từ các nguồn khác nhau, những tư liệu về lịch sử Việt Nam được tìm thấy trong một số bộ chính sử Trung Hoa như Tống sử, Nguyên sử, Minh sử và Thanh sử cảo đã cho thấy tầm quan trọng của việc quan tâm một cách toàn diện và thích đáng đến các nguồn sử liệu về Việt Nam ở nước ngoài. Đặc biệt, quá trình biên soạn một bộ tín sử về lịch sử Việt Nam, bao gồm cả mười thế kỷ sau thời Bắc thuộc, hiện vẫn đang trong giai đoạn khởi đầu.
Lời nói đầu:
Từ trước Công Nguyên, cộng đồng người Việt cổ đã hình thành lãnh thổ, tổ chức xã hội và ký ức tập thể riêng biệt. Tuy nhiên, con đường để trở thành một quốc gia độc lập của cộng đồng này lại vô cùng gian nan. Không chỉ lãnh thổ bị xâm chiếm, tổ chức xã hội bị tàn phá, nhà nước sơ khai bị xóa bỏ, mà cả ký ức tập thể cũng bị chia cắt, hủy diệt, trở nên manh mún và tàn khuyết. Trong suốt hơn một ngàn năm Bắc thuộc, lịch sử của người Việt cổ chỉ được ghi chép bởi các sử gia Trung Hoa. Do nhiều yếu tố, những ghi chép này thường thiếu sót và mang tính chủ quan, nên không ngạc nhiên khi sau khi giành được độc lập vào thế kỷ X, chính quyền và giới trí thức Việt Nam thời phong kiến vẫn gặp khó khăn trong việc xây dựng một bộ thông sử đáng tin cậy về giai đoạn lịch sử dưới thời Bắc thuộc. Điều này được thể hiện rõ trong phầnTiền biêncủa hai bộ thông sử quan trọng của Việt Nam làĐại Việt Sử ký toàn thưvàKhâm định Việt sử thông giám cương mục.
Tuy nhiên, phầnChính biêncủa hai bộ thông sử này cũng không đạt được kết quả như mong đợi. Các sử gia từ thế kỷ X đến thế kỷ XIX phải đối mặt với nhiều trở ngại, trước hết là sự tàn phá của chiến tranh đối với sử liệu. Trong suốt mười thế kỷ, từ thế kỷ X đến thế kỷ XIX, không có thế kỷ nào ở Việt Nam không có chiến tranh, bao gồm cả chiến tranh với nước ngoài, nội chiến và xung đột quân sự giữa các lực lượng đối lập trong nước. Trước thế kỷ XX, cả ba trung tâm chính trị - văn hóa lớn của Việt Nam là Thăng Long (Hà Nội), Phú Xuân - Thuận Hóa (Huế) và Gia Định (Sài Gòn) cũng nhiều lần bị chiến tranh tàn phá. Quốc gia phong kiến Việt Nam phát triển một phần nhờ chiến tranh, nhưng sử học truyền thống Việt Nam lại thiếu sót một phần do tác động của chiến tranh… Quyển sáchLịch sử Việt Nam qua chính sử Trung Hoanày góp phần bổ sung những thiếu sót ấy, trước hết về mặt tư liệu.
Chính sử Trung Hoa, hay còn gọi làNhị thập tứ sử(Hai mươi bốn bộ sử), bao gồm chính sử của các triều đại ở Trung Quốc được xác định dưới thời Càn Long nhà Thanh, bao gồm:Sử ký, Hán thư, Hậu Hán thư, Tam quốc chí, Tấn thư, Tống thư, Nam Tề thư, Lương thư, Trần thư, Ngụy thư, Bắc Tề thư, Chu thư, Tùy thư, Nam sử, Bắc sử, Cựu Đường thư, Tân Đường thư, Cựu Ngũ đại sử, Tân Ngũ đại sử, Tống sử, Liêu sử, Kim sử, Nguyên sử, Minh sử. Đến đầu thế kỷ XX, chính quyền Trung Hoa Dân quốc chính thức thừa nhận thêm bộTân Nguyên sửcủa Kha Thiệu Mân, nâng tổng số chính sử lên thành hai mươi lăm bộ (Nhị thập ngũ sử). Ngoài ra, còn cóThanh sử cảodo Thanh sử quán thành lập đầu thời Dân quốc biên soạn, tập hợp những ghi chép về lịch sử thời Thanh. Mặc dù không được coi là chính sử và chứa nhiều sai sót, thiếu sót, nhưng đây vẫn là một nguồn sử liệu quan trọng được nhiều người tham khảo và sử dụng. Quyển sáchLịch sử Việt Nam qua chính sử Trung Hoanày giới thiệu những ghi chép có liên quan đến lịch sử Việt Nam trong bốn bộTống sử, Nguyên sử, Minh sửvàThanh sử cảo.
Về mặt cấu trúc, bốn bộ sử này tuân theo khung biên soạn thống nhất của sử học truyền thống Trung Hoa, đều bao gồm bốn phần chính:Bản kỷ, Chí, BiểuvàLiệt truyện. Những ghi chép liên quan đến lịch sử Việt Nam chủ yếu nằm trongBản kỷvàLiệt truyện. Trong quyển sách này, tư liệu trong mỗi bộ sử được chia thành ba phần: Phần I là truyện về Việt Nam trongLiệt truyện, phần II là những ghi chép liên quan đến Việt Nam trongBản kỷ, và phần III là truyện về một số nhân vật Trung Quốc có liên quan đến lịch sử Việt Nam trongLiệt truyện. Riêng phần II thường chỉ bao gồm các sự kiện rời rạc được ghi chép ngắn gọn, nên sách được tổ chức thành các “điều” đánh số thứ tự từ 001 để người đọc tiện theo dõi.
Ngoài ra, quyển sách còn có hai Phụ lục. Phụ lục I là bài chế văn của vua Gia Khánh phong vương cho vua Gia Long, được phục hồi nguyên bản chữ Hán và phiên dịch, chú thích, đã được công bố trên tạp chí Nghiên cứu và phát triển (Huế) số 5 (131), năm 2016. Phụ lục này phù hợp với nội dung của quyển sách nên được in lại để người đọc tiện tham khảo. Phụ lục II là bảng đối chiếu niên hiệu và năm âm – dương lịch, kèm danh sách các vị vua theo miếu hiệu, giúp đối chiếu và tra cứu niên hiệu của các chính quyền ở Việt Nam và Trung Quốc. Vì nội dung sách bắt đầu từ thời Tống và dừng lại ở thời Thanh, nên bảng này bắt đầu từ năm Tống Thái tổ lên ngôi (960) và dừng lại ở Cách mạng Tân Hợi (1912).
NgoàiThanh sử cảo(theo bản in lần thứ sáu của Trung Hoa thư cục, Bắc Kinh, 2003), các bảnTống sử, Nguyên sử, Minh sửđược sử dụng để phiên dịch và giới thiệu đều thuộc bộNhị thập tứ sử, bản in thu nhỏ (xúc ấn bản) của Trung Hoa thư cục, Bắc Kinh, 1997. Cả ba bản này đều có phần hiệu khám. Các chú thích trong bản dịch do đó ngoài việc đánh số (1), (2) theo thông lệ còn có những chú thích kèm thêm dấu hoa thị, ví dụ (1*) tức có sử dụng phần hiệu khám của nguyên bản.
Nhìn chung, những ghi chép liên quan đến lịch sử Việt Nam trong các phầnBản kỷ, Liệt truyệncủaTống sử, Nguyên sử, Minh sửvàThanh sử cảođều có nhiều sai sót. Dĩ nhiên, không thể nêu ra tất cả, nhưng có những chỗ cần chú thích hoặc điều chỉnh dựa trên các thư tịch Việt Nam nhưĐại Việt sử ký toàn thưcủa Ngô Sỹ Liên,Đại Việt thông sửcủa Lê Quí Đôn,Việt sử tiêu áncủa Ngô Thì Sỹ,Lịch triều hiến chương loại chí(Bang giao chí) của Phan Huy Chú,Đại Nam Liệt truyện Tiền biên,Đại Nam Thực lục Tiền biên,Đại Nam Thực lục Chính biên,Khâm định Việt sử thông giám cương mụccủa Quốc sử quán triều Nguyễn,Việt sử cương mục tiết yếucủa Đặng Xuân Bảng…
Có một vài điều cần lưu ý thêm. Mặc dù tên sách làLịch sử Việt Nam qua chính sử Trung Hoa, nhưng quyển sách này chỉ giới thiệu tư liệu trong một số bộ chính sử của Trung Quốc từTống sửtrở đi. Tư liệu trong các bộ sử trước đó cần có thời gian và nhiều điều kiện khác mới có thể tiến hành phiên dịch và giới thiệu. Bên cạnh đó, chữ Hán văn ngôn trong bốn bộ sử này được viết bởi nhiều sử gia từ các thời Nguyên, Minh, Thanh đến thời Dân quốc, sự đa dạng về tập quán và phong cách ngôn ngữ là một thực tế không dễ nắm bắt, nên bản dịch chắc chắn có nhiều lầm lẫn, sai sót. Chúng tôi luôn mong nhận được sự chỉ giáo của độc giả.
Cuối cùng, từ năm 2005, khi biết chúng tôi có ý định thực hiện quyển sách này nhưng gặp khó khăn về tư liệu, Giáo sư Li Tana ở Australia đã ân cần khuyến khích và hào sảng gửi tặng bộNhị thập tứ sửtừ Trung Quốc. Tiếc là vì nhiều lý do, đến nay chúng tôi mới có thể hoàn thành mong muốn này. Nhân dịp quyển sách được xuất bản, tôi xin bày tỏ lòng cảm ơn chân thành đến chị về sự nhiệt tình giúp đỡ một người học sử ở Việt Nam tìm hiểu thêm về lịch sử Việt Nam.
Tháng 11.2018
Cao Tự Thanh
Mười thế kỷ Việt Nam trong chính sử Trung Hoa
Việc tìm hiểu lịch sử Việt Nam có một tầm quan trọng không cần phải bàn cãi. Tuy nhiên, từ một cái nhìn trực quan, có thể thấy rằng thư tịch lịch sử thời phong kiến hiện vẫn còn nhiều khoảng trống đáng nghi ngại. Chỉ nói riêng việc phản ánh lịch sử Việt Nam trước thế kỷ XX, hai bộ thông sử lớn của Việt Nam làĐại Việt Sử ký toàn thưvàKhâm định Việt sử thông giám cương mụcvề cơ bản cũng không đáp ứng được yêu cầu trước hết về mặt tư liệu. Trong khi đó, thư tịch của một quốc gia láng giềng lâu đời là Trung Quốc, chỉ trong phạm vi các bộ chính sử truyền thống, cũng có không ít ghi chép về lịch sử Việt Nam trước thế kỷ XX. Nếu thừa nhận việc thu thập sử liệu về Việt Nam từ nguồn thư tịch của nước ngoài trong hoàn cảnh thông tin và kỹ thuật hiện nay đã trở thành điều khả thi, thì việc tìm hiểu Lịch sử Việt Nam trong mười thế kỷ sau thời Bắc thuộc đến trước thời Pháp thuộc qua chính sử Trung Hoa lại càng là điều cấp thiết.
Cũng như trong nhiều thư tịch lịch sử, lịch sử Việt Nam trong chính sử Trung Hoa hàm chứa hai lịch sử: Lịch sử quan hệ Việt Nam – Trung Quốc, trong đó nổi bật là quan hệ giữa các chính quyền của hai nước, và lịch sử nhận thức của các chính quyền, đại diện là nhiều thế hệ sử gia Trung Quốc về lịch sử ấy. Nhìn từ góc độ tính mục đích, sử liệu về Việt Nam ở đây được thu thập, giới thiệu chủ yếu nhằm tổng kết lịch sử quan hệ với các chính quyền ở Việt Nam của từng triều đại. Tuy nhiên, để nhận thức quá trình tương tác, cần phải xác định chủ thể đối tác, nên việc tổng kết lịch sử bang giao với Việt Nam không thể tách rời việc giới thiệu lịch sử hình thành và hoạt động của các chính quyền ở Việt Nam. Việc phản ánh lịch sử Việt Nam ở đây do đó là một kết quả tự nhiên mang yếu tố ngẫu nhiên nằm ngoài mục tiêu của những người biên soạn, nhưng chính nhờ vậy mà nó lại ít nhiều mang tính khách quan. Cho nên, đối với việc tìm hiểu lịch sử Việt Nam, ghi chép trong các bộTống sử, Nguyên sử, Minh sửvàThanh sử cảocủa Thanh sử quán thời Dân quốc, mặc dù có không ít sai lầm, thiếu sót, vẫn là một hệ thống sử liệu bổ sung mang tính gợi mở. Trong ý nghĩa này, việc tìm hiểu nội dung và tính chất, đặc điểm và giá trị của hệ thống sử liệu ấy là vấn đề cần được đặt ra.
```
