lịch sử chữ quốc ngữ 1615-1919

Lịch Sử Chữ Quốc Ngữ 1615-1919

NỘI DUNG CHÍNH

“Lịch sử chữ quốc ngữ, 1615-1919” là một tác phẩm đồ sộ và có giá trị to lớn, dựa trên nguồn tư liệu phong phú về quá trình hình thành và phát triển của chữ quốc ngữ. Đây là một công trình mà bất kỳ người Việt Nam nào cũng nên đọc để hiểu sâu sắc hơn về nguồn gốc của hệ thống chữ viết mà chúng ta sử dụng hàng ngày.

Tác phẩm này được phát triển từ luận án tiến sĩ của tác giả Phạm Thị Kiều Ly, được bảo vệ thành công vào năm 2018 tại Đại học Sorbonne Nouvelle (Cộng hòa Pháp). Luận án đã vinh dự nhận được giải thưởng luận án xuất sắc năm 2020 của GIS Asie (Groupement d’intérêt scientifique Études asiatiques - Nhóm nghiên cứu khoa học về châu Á).

Sau khi bảo vệ luận án, tác giả đã tiếp tục chỉnh sửa, bổ sung và xuất bản công trình này tại Pháp vào năm 2022 với tựa đề “Histoire de l’écriture romanisée du vietnamien (1615-1919)”(Lịch sử chữ quốc ngữ, 1615-1919”). Với mong muốn lan tỏa kiến thức khoa học đến cộng đồng, vào năm 2023, tác giả đã hợp tác với họa sĩ Tạ Huy Long để xuất bản một cuốn truyện tranh về lịch sử chữ quốc ngữ dành cho trẻ em. Và vào năm 2024, nhân dịp kỷ niệm 400 năm giáo sĩ Alexandre de Rhodes và Maiorica đến Việt Nam, ấn bản tiếng Việt của công trình “Lịch sử chữ quốc ngữ, 1615-1919” chính thức được ra mắt.

Tiếp nối và phát huy thành tựu của các thế hệ học giả tiền bối, tác giả đã dành nhiều công sức để trang bị kiến thức về tiếng La-tinh, tiếng Bồ Đào Nha và cổ văn châu Âu. Điều này giúp bà có thể tiếp cận, thu thập và phân tích các văn bản được viết bằng tiếng La-tinh, Bồ Đào Nha, Ý, vốn được lưu giữ rải rác tại các văn khố ở Roma, Paris, Lisbon, Ávila và Madrid. Như tác giả đã chia sẻ trên báo Người Đô Thị: “Tôi đã trải qua nhiều cung bậc cảm xúc khác nhau trong quá trình học tập và trở thành một nhà nghiên cứu chuyên nghiệp: niềm hạnh phúc khi tìm thấy tài liệu, sự căng thẳng và lo lắng khi tìm kiếm hướng đi cho công trình của mình, những đêm mất ngủ. Hàng ngày, tôi đối mặt với chiếc máy tính và các văn bản viết tay. Nhưng trên tất cả, tôi đã có những năm tháng hạnh phúc bên đề tài mình đam mê, sống trong tình bạn nghiên cứu tại Sorbonne, và có những trải nghiệm tuyệt vời khi tìm kiếm tài liệu tại các khu lưu trữ ở Roma (Vatican), Lisboa (Bồ Đào Nha), Madrid, Avila (Tây Ban Nha)”.

Có thể khẳng định, đây là một thành tựu nghiên cứu toàn diện nhất từ trước đến nay về lịch sử chữ quốc ngữ, bao trùm một khoảng thời gian hơn 300 năm, từ năm 1615 – thời điểm các giáo sĩ dòng Tên bắt đầu truyền giáo ở Đàng Trong, đến năm 1919 – năm cuối cùng của kỳ thi Hội được tổ chức tại kinh đô Huế.

Một số đóng góp quan trọng và mới mẻ của công trình này:

• Công trình đặt sự ra đời của chữ quốc ngữ trong bối cảnh chung của ngữ học truyền giáo trên toàn thế giới, thay vì chỉ liên hệ với quá trình La-tinh hóa tiếng Nhật và tiếng Trung như các nghiên cứu trước đây.
• Công trình phục dựng lại khá chi tiết giai đoạn đầu hình thành chữ quốc ngữ thông qua việc thu thập và phân tích một lượng lớn các văn bản viết tay.
• Công trình chỉ ra những mốc thời gian quan trọng như sự xuất hiện của các ký tự La-tinh đầu tiên trong văn bản năm 1617, “hội nghị” đầu tiên về chữ Quốc ngữ của các Thừa sai ở Macao (Trung Quốc) năm 1630, và việc Gaspar do Amaral soạn từ vựng năm 1634.
• Công trình nhấn mạnh vai trò của António de Fontes, linh mục người Bồ Đào Nha đến Đàng Trong năm 1624, người đã đóng vai trò cầu nối trong việc lan tỏa chữ quốc ngữ từ Đàng Trong ra Đàng Ngoài.
• Công trình chỉ ra sự thay đổi vai trò của chữ quốc ngữ: từ một công cụ hỗ trợ học tiếng cho các thừa sai nước ngoài, trở thành công cụ trao đổi thông tin giữa các giáo sĩ nước ngoài và linh mục, giáo dân người Việt sau khuyến nghị của Giám mục Deydier năm 1685.
• Công trình làm sáng tỏ vai trò của các chủng sinh người Việt trong công cuộc biên soạn từ điển Việt - La năm 1772-1773. Thông thường, chúng ta gán tác giả của cuốn từ điển này là Pigneaux de Béhaine, nhưng thực tế, đó là tư duy và công sức của người bản xứ…

Ngoài ra, mặc dù sự hình thành của chữ quốc ngữ nằm trong trào lưu chung của ngữ học truyền giáo, nhưng việc chữ quốc ngữ trở thành chữ viết chính thức của Việt Nam là một trường hợp đặc biệt ở Đông Á. Do đó, không thể bỏ qua những tác động của bối cảnh chính trị, xã hội. Vì vậy, bên cạnh việc đúc kết lịch sử chữ viết trong gần 300 năm, tác giả Phạm Thị Kiều Ly còn lồng ghép vào đó những câu chuyện quan trọng về lịch sử truyền giáo, lịch sử - chính trị Việt Nam từ thời phong kiến đến thời thuộc địa và bảo hộ, cũng như lịch sử báo chí, văn hóa và giáo dục Việt Nam trong giai đoạn này.

Như GS Dan Savatovsky - Viện Nghiên cứu Lịch sử các lý thuyết ngôn ngữ, Đại học Sorbonne Nouvelle, nhận xét: “Cuốn sách không chỉ tập trung vào lịch sử ngôn ngữ - chính xác hơn là khía cạnh ngữ học truyền giáo tại châu Á như Otto Zwartjes và những người khác quan niệm - mà còn đề cập đến mối liên kết giữa lịch sử nội tại của Việt ngữ (mô hình ngữ pháp hóa) với lịch sử chính trị và văn hóa của đất nước (lịch sử khách quan của nó). Tác phẩm còn cho thấy sự quan tâm sâu sắc đối với lịch sử của chính ngôn ngữ, đối với lịch sử âm vị học của tiếng Việt. Và ở đây, bên cạnh những phẩm chất của một nhà sử học nghiên cứu ngôn ngữ, Phạm Thị Kiều Ly cũng chứng tỏ những phẩm chất không thể phủ nhận của một nhà ngôn ngữ học…”.

Ý NGHĨA BÌA SÁCH:Hình ảnh minh họa những cá nhân có những đóng góp quan trọng vào quá trình hình thành và phát triển chữ quốc ngữ trong giai đoạn từ 1615 đến 1919.

Hàng trên là các thừa sai Dòng Tên: Cristoforo Borri, Francisco de Pina, Alexandre de Rhodes, António de Fontes, Gaspar do Amaral, António Barbosa.

Hàng dưới là: François Deydier, Pierre Pigneaux de Béhaine, Philipphê Bỉnh, Jean-Louis Taberd, Trương Vĩnh Ký, Nguyễn Văn Vĩnh, Phạm Quỳnh.

NỘI DUNG CHÍNH CỦA TÁC PHẨM:

• Chương 1: Quá trình mô tả các ngôn ngữ trên thế giới
• Chương 2: Phiên âm tiếng Đàng Trong bằng chữ La-tinh (1615-1631)
• Chương 3: Phiên âm tiếng Đàng Ngoài bằng chữ La-tinh
• Chương 4: Hệ thống nguyên âm trongDictionarium(Từ điển) của de Rhodes (1651) và chuẩn hóa chính tả
• Chương 5: Chữ quốc ngữ thời kỳ Hội Thừa sai Paris (1658-1858)
• Chương 6: Chữ quốc ngữ thời thuộc địa

Với cách viết như kể chuyện lịch sử kết hợp với những phân tích ngôn ngữ sâu sắc, cuốn sách “Lịch sử chữ quốc ngữ, 1615-1919” sẽ giúp mỗi người Việt Nam dễ dàng nắm bắt và hiểu rõ hơn về nguồn gốc của hệ thống chữ viết mà chúng ta đang sử dụng hàng ngày.

Nhân dịp này, nhà nghiên cứu Phạm Thị Kiều Ly và Omega+ cũng ra mắt đồng thời tác phẩm“100 câu hỏi về lịch sử chữ quốc ngữ”như một cách tiếp cận khác về chữ quốc ngữ dưới dạng hỏi đáp. Đây là một lựa chọn phù hợp cho những ai muốn tìm hiểu về chữ quốc ngữ một cách nhanh chóng và tiện lợi.

Tác giả đã cố gắng đặt mình vào vị trí của độc giả và của người Việt Nam nói chung, để tự đặt ra những câu hỏi xoay quanh lịch sử chữ viết mà chúng ta sử dụng hàng ngày: hoàn cảnh ra đời, quá trình hình thành, phát triển, cũng như những nhân vật có nhiều đóng góp quan trọng. Độc giả cũng có thể tìm thấy trong cuốn sách này những giải thích về logic chính tả của chữ quốc ngữ và những biến chuyển lớn lao trong đời sống xã hội, văn hóa - giáo dục…

Các tác phẩm thuộc Tủ sách “Hiểu Việt Nam qua các tư liệu Pháp ngữ” từ các tác giả Việt Nam đương đại.

THÔNG TIN TÁC GIẢ:

TS. Phạm Thị Kiều Ly

Giảng viên Trường Khoa học liên ngành và Nghệ thuật - Đại học Quốc gia Hà Nội.

Thành viên Viện Nghiên cứu Lịch sử các lý thuyết ngôn ngữ - Trung tâm nghiên cứu khoa học Quốc gia Pháp.

Lĩnh vực nghiên cứu chính: Lịch sử chữ quốc ngữ; lịch sử chữ viết hệ La-tinh của ngôn ngữ của các dân tộc tại Việt Nam; di sản ngôn ngữ và tư liệu; ngữ học truyền giáo tại châu Á.

Phạm Thị Kiều Ly bảo vệ luận án Tiến sĩ tại Đại học Sorbonne Nouvelle (Pháp) năm 2018, chuyên nghiên cứu về lịch sử chữ quốc ngữ và lịch sử ngữ pháp tiếng Việt. Bà quan tâm đến việc nghiên cứu lịch sử chữ viết của các dân tộc thiểu số cũng như di sản ngôn ngữ của các dân tộc đang có nguy cơ biến mất.

Ngoài việc chuyên tâm đi sưu tầm tư liệu về Việt Nam tại châu Âu, Phạm Thị Kiều Ly cũng rất quan tâm đến việc phổ biến kiến thức khoa học đến cộng đồng, bên cạnh việc xuất bản các công trình nghiên cứu chuyên khảo trên các tạp chí quốc tế và trong nước.

Phạm Thị Kiều Ly là tác giả, đồng tác giả của 3 tác phẩm:

• Phạm Thị Kiều Ly. 2024 (sắp xuất bản).100 câu hỏi về lịch sử chữ quốc ngữ. Hà Nội: Omega⁺và Nhà xuất bản Khoa học xã hội.
• Phạm Thị Kiều Ly&Tạ Huy Long. 2023.Người Việt gọi tôi là Cha Đắc Lộ-Hành trình sáng tạochữ Quốc ngữ. Hà Nội: Nhà xuất bản Kim Đồng.
• Phạm Thị Kiều Ly. 2022.Histoire de l’écriture romanisée du vietnamien (1615-1919).Paris: Les Indes Savantes.

Bà cũng đồng thời là đồng chủ biên của tác phẩm:

• Dan Savatovsky, Mariangela Albano, Thi Kieu Ly Pham, Valérie Spaëth (dir). 2023.Language Learning and Teaching in Missionary and Colonial Contexts. Amsterdam: Amsterdam University Press.

TRÍCH ĐOẠN/ CÂU QUOTE HAY

- “Léopold Cadière coi thủ bản của Cha Gaspar Luís đề ngày 17 tháng 12 năm 1621 là văn bản cổ nhất liên quan đến truyền giáo ở Đàng Trong. Đỗ Quang Chính cũng đặt ra mốc 1621 này nhưng ông lại đề cập đến báo cáo của João Roiz, viết cùng năm đó. Chính vì vậy mà Nguyễn Khắc Xuyên gán cho năm 1621 là khởi điểm của công cuộc văn tự La-tinh hóa tiếng Việt. Đối với ba tác giả trên, sự xuất hiện của những chữ viết bằng ký tự La-tinh đầu tiên là lý do để họ chọn mốc khởi đầu này.

-Trên thực tế, những thông tin đầu tiên về việc truyền giáo ở Đàng Trong đã có từ năm 1616 và chính trong một báo cáo khuyết danh viết vào năm 1617 đã xuất hiện một vài ký tự đầu tiên ghi tiếng Việt bằng chữ La-tinh.”

(Trích Chương 2: Phiên âm tiếng Đàng Trong bằng chữ La-tinh (1615-1631), tr. 88-89)

- Thủ bản năm 1631 chứng tỏ rằng António de Fontes đã mở một chương mới trong lịch sử văn tự La-tinh hóa tiếng Việt, và đã làm thay đổi quan điểm vốn tồn tại đến ngày nay về vai trò của Gaspar do Amaral như Đỗ Quang Chính (2008 [1972]) và Roland Jacques (2002 [1998]) quả quyết : xét trên rất nhiều khía cạnh, Fontes là tiền bối của Amaral.

(Trích Chương 3: Phiên âm tiếng Đàng Ngoài bằng chữ La-tinh, tr. 137-138)

- Cần phải đánh giá giá trị công trình ngôn ngữ của các giáo sĩ ở Việt Nam đồng thời phải tránh những phóng chiếu hồi cứu có nguy cơ sai lệch niên đại. Vì lẽ đó, chúng ta không thể phủ nhận đóng góp của Alexandre de Rhodes trong việc biên soạn văn bản Macao năm 1632, một văn bản mà chắc chắn ông đã đóng góp một cách xuất sắc nhờ kiến thức ngôn ngữ của mình, dù rằng ông đã không sáng tạo ra tất cả dấu thanh thích hợp để ghi chuẩn xác các thanh điệu của tiếng Việt.

(Trích Chương 3: Phiên âm tiếng Đàng Ngoài bằng chữ La-tinh, tr. 143)

- Sự thiếu vắng văn phạm trong từ điển, như Alexandre de Rhodes và các anh em đồng tu đã biên soạn và thừa hưởng một hình mẫu [ ngữ pháp La-tinh] dành cho tiếng Việt, cho thấy công trình từ điển song ngữ mang tên Pigneaux de Béhaine thực chất được tiến hànhbởivàvìcác chủng sinh và linh mục Đàng Trong.

(Trích chương 5: Chữ quốc ngữ thời kỳ Hội Thừa sai Paris (1658-1858), tr. 283)

- Thành công của chữ quốc ngữ là chưa từng có trong khu vực chịu ảnh hưởng của văn hóa Trung Hoa, trên thực tế nó là thành quả của hai ý chí song song : ý chí của tầng lớp thực dân Pháp muốn học tiếng Việt dễ hơn và muốn xích hai nền văn hóa Việt-Pháp lại gần với nhau, và ý chí của tầng lớp sĩ phu Việt Nam, coi chữ quốc ngữ là một công cụ đấu tranh chống nạn mù chữ và phổ biến khả năng đọc viết (mà ngày nay chúng ta gọi làvăn hiến).

(Trích Phần Kết, tr. 360-361)