Phân tích sâu sắc về "Kẻ sĩ thời loạn" của Vũ Ngọc Tiến
“Kẻ sĩ thời loạn” của Vũ Ngọc Tiến vượt ra khỏi khuôn khổ thông thường của tiểu thuyết lịch sử, vốn thường tập trung vào tái hiện một “quá khứ xa”. Tác phẩm này mang đến một cấu trúc độc đáo, đan xen hai mạch truyện: câu chuyện về thời Lê mạt với nhân vật trung tâm Nguyễn Hữu Chỉnh, và câu chuyện về thời hiện đại xoay quanh nhà di truyền học Duy Thiện cùng bà Hoàng Lan, tri kỷ của ông. Cấu trúc truyện lồng trong truyện này được thể hiện qua việc Duy Thiện, ở thời hiện tại, là người viết nên cuốn sách kể lại cuộc đời cụ tổ của mình, tức Bằng quận công Nguyễn Hữu Chỉnh.
Bức tranh toàn cảnh về thời Lê mạt
Điểm nổi bật của “Kẻ sĩ thời loạn” là việc khắc họa một bức tranh toàn cảnh về chính trị xã hội thời Lê mạt – một giai đoạn đầy biến động trong lịch sử Việt Nam. Thời đại này đặc trưng bởi sự phân liệt và tranh chấp quyền lực gay gắt giữa các thế lực quân sự: Lê – Mạc, Trịnh – Nguyễn, và thế chân vạc Trịnh – Nguyễn – Tây Sơn. Tác phẩm đã thành công trong việc tái hiện một “thời loạn” đầy hỗn loạn và phức tạp.
Nguyễn Hữu Chỉnh: Không phải kẻ gian hùng, mà là người của thời thế
Trong cuốn sách mà nhà di truyền học Duy Thiện viết về cuộc đời Nguyễn Hữu Chỉnh, tác giả đã mang đến một góc nhìn mới mẻ về nhân vật lịch sử này. Nguyễn Hữu Chỉnh không bị miêu tả như một kẻ gian hùng, phản phúc hay lật lọng. Những quyết định của ông, từ việc bỏ Trịnh theo Tây Sơn, rồi lại bỏ Tây Sơn để phò Lê, đều xuất phát từ thế chân tường, từ sự ngộ biến và quyền lực. Ông nhập thế với mong muốn tìm được minh chủ để cống hiến tài năng, nhưng không tìm thấy, hoặc không được tin dùng. Điều này dẫn đến quyết định cuối cùng: tự mình làm minh chủ, tự mình nắm quyền lực và thống nhất sơn hà.
Tư tưởng "vì dân" – Hạt nhân trong nhân cách "kẻ sĩ"
Tác giả đã nhấn mạnh ý chí quyền lực và khao khát tạo lập thân danh của Nguyễn Hữu Chỉnh. Tuy nhiên, động lực sâu xa nhất của ông không phải là thỏa mãn nhu cầu chi phối vận mệnh của muôn người, mà là phụng sự sự nghiệp “vì dân”. “Vì dân” chính là tư tưởng xuyên suốt, là mục đích cao cả nhất trong cuộc đời Nguyễn Hữu Chỉnh, đồng thời là yếu tố cốt lõi hình thành nên nhân cách “kẻ sĩ” của ông. Vũ Ngọc Tiến đã tái kiến tạo Nguyễn Hữu Chỉnh như một hình mẫu “kẻ sĩ thời loạn” theo quan niệm riêng: một trí thức Nho giáo biết buông bỏ sách vở, lý thuyết để hành động thực tế, kiên trì, dũng cảm và đam mê, hy sinh vì đất nước thái bình, nhân dân yên ấm.
Lịch sử và hiện tại: Sự tương thông và tái kiến tạo
Việc tìm kiếm câu trả lời cho hiện tại trong quá khứ đã trở thành một hướng đi khả thi trong nghiên cứu và sáng tạo. Lịch sử được sử dụng để bổ sung, làm rõ, phản biện, tái diễn giải và thậm chí tái kiến tạo. Nguyễn Hữu Chỉnh trong “Kẻ sĩ thời loạn” là một ví dụ điển hình cho kiểu nhân vật lịch sử được tái kiến tạo. Dù có thể gây ra tranh luận về tư tưởng “vì dân” của nhân vật này, nhưng không thể phủ nhận đây là một đòi hỏi cấp thiết của thời hiện tại, của một xã hội dân sự nơi quyền công dân chưa được tôn trọng đầy đủ.
Như lời giới thiệu của Hoài Nam, việc nói lịch sử cũng đồng nghĩa với việc nói về hiện tại.
(Trích Lời giới thiệu của Hoài Nam)
