Văn Học So Sánh: Hành Trình Phát Triển và Những Định Hướng Mới
“Trong khi phác họa quỹ đạo phía trước của văn học so sánh, một cách để xác định vị trí của chúng ta là nhìn về lại quá khứ”. Đó là nhận định của nhà văn học so sánh Hoa Kỳ David Damrosch khi đề cập đến lịch sử gần hai thế kỷ của ngành học này trên toàn thế giới.
Tại Việt Nam, văn học so sánh xuất hiện tương đối muộn, những bài viết đầu tiên giới thiệu về xu hướng này mới được công bố vào đầu những năm 1970 trong lĩnh vực nghiên cứu văn học. Phải đến cuối thế kỷ XX và đầu thế kỷ XXI, sự quan tâm đến văn học so sánh ở Việt Nam, đặc biệt trong các viện nghiên cứu và trường đại học, mới thực sự tăng cao. Khoa Văn học (trước đây là Khoa Ngữ văn, sau đó là Khoa Ngữ văn và Báo chí) thuộc Trường Đại học Tổng hợp, sau này là Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn thuộc Đại học Quốc gia TP. Hồ Chí Minh, là một trong những đơn vị tiên phong đưa môn Văn học so sánh vào chương trình giảng dạy đại học và sau đại học. Giáo sư Trần Thanh Đạm, khi đó là Trưởng Bộ môn Văn học nước ngoài, là người khởi xướng. Cuốn tài liệuDẫn nhập Văn học so sánhdo giáo sư biên soạn và Trường Đại học Tổng hợp TP. Hồ Chí Minh xuất bản năm 1995 đã trở thành tài liệu học tập quan trọng cho nhiều thế hệ sinh viên.
Năm 2002, một hội thảo khoa học với chủ đềVăn học so sánh: Nghiên cứu và dịch thuậtđược tổ chức, và kết quả được Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội ấn hành thành sách vào năm 2003 – cuốn sách đầu tiên trong Tủ sách Những vấn đề Ngữ văn do Khoa Ngữ văn và Báo chí chủ trì. Kể từ đó đến nay, sau 16 năm, Khoa Ngữ văn và Báo chí đã đổi tên thành Khoa Văn học và Ngôn ngữ, rồi thành Khoa Văn học. Bộ môn Văn học nước ngoài từ năm 2008 đổi tên thành Bộ môn Văn học nước ngoài và Văn học so sánh, thể hiện định hướng của Khoa, khẳng định văn học so sánh là một trong những trọng tâm nghiên cứu và giảng dạy. Các hội thảo quốc tế và quốc gia liên quan đến văn học so sánh được tổ chức thường xuyên, cùng với các công trình nghiên cứu lớn nhưVăn học cận đại Đông Á từ góc nhìn so sánh,Văn học Việt Nam và Nhật Bản trong bối cảnh Đông Ádo PGS.TS. Đoàn Lê Giang chủ trì, là những thành tựu đáng ghi nhận của Khoa trong những năm qua, bên cạnh các công trình cá nhân của giảng viên và hàng loạt luận văn, luận án về đề tài văn học so sánh.
Sự Kế Thừa và Phát Triển
Cuốn sách này là sự tiếp nối và phát triển những nội dung đã được trình bày trong cuốnVăn học so sánh: Nghiên cứu và dịch thuậtnăm 2003, đồng thời bổ sung những bản dịch và nghiên cứu mới nhất do các giảng viên và nhà khoa học của Khoa thực hiện.
Phần đầu sách tập trung vào các bài viết và bản dịch giới thiệu những vấn đề chung của văn học so sánh, từ những khái niệm cơ bản như văn học so sánh, văn học thế giới, văn học tổng quát, các vấn đề dân tộc và chủ nghĩa dân tộc, đến những vấn đề thời sự như chủ nghĩa xuyên quốc gia, phiên dịch học, tiếp nhận văn học – những hướng nghiên cứu được các nhà văn học so sánh đương đại đặc biệt quan tâm.
Hai phần tiếp theo trình bày những nghiên cứu cụ thể về các hiện tượng văn học trên thế giới trong mối quan hệ giao lưu, ảnh hưởng và tương đồng về loại hình. Các bài viết về văn học Việt Nam cổ điển và hiện đại cũng được phân tích trong mối tương quan so sánh với văn học khu vực và thế giới.
Lời Tri Ân và Tầm Nhìn Tương Lai
Cuối sách dành những trang trang trọng để tưởng nhớ và tri ân cố giáo sư Trần Thanh Đạm, người đã đặt nền móng cho hướng nghiên cứu và giảng dạy văn học so sánh của Khoa Văn học. Dù được viết gần 20 năm trước, bài viết của ông vẫn mang tính thời sự, cho thấy những cơ hội, thách thức và triển vọng đối với văn học so sánh nói chung, cũng như đối với sự phát triển của Khoa Văn học như một trung tâm nghiên cứu văn học so sánh hàng đầu tại Việt Nam.
Trích từVĂN HỌC SO SÁNH VỚI CHÚNG TA– Trần Thanh Đạm:
“Then chốt trong sinh mệnh và sức sống của văn học so sánh là ở chỗ: từ lúc ra đời cho đến nay, nó đặt mục tiêu nghiên cứu văn học như một lĩnh vực giao lưu văn hóa và nghệ thuật của con người trong các cộng đồng và giữa các cộng đồng qua các thời đại với sự sử dụng ngôn ngữ và văn tự, hai công cụ của sự giao tiếp sâu rộng giữa người và người, để phát triển các cá nhân và các cộng đồng người ngày một trở nên “người” hơn, ngày càng tiến lên các đỉnh cao của chủ nghĩa nhân văn, những giá trị nhân văn xứng đáng với danh hiệu con người và đạo lý làm người.”
“Văn học so sánh là sự nghiên cứu văn chương bên ngoài giới hạn xứ sở của một dân tộc, và là sự nghiên cứu những mối quan hệ giữa một bên là văn chương với bên khác là các lĩnh vực tri thức và tín ngưỡng khác nhau như nghệ thuật (hội họa, điêu khắc, kiến trúc, âm nhạc,…), triết học, lịch sử, các khoa học xã hội (chính trị học, kinh tế học, xã hội học,…), các khoa học, tôn giáo,… Tóm lại, đây là sự so sánh một nền văn chương với một hay một số nền văn chương khác và sự so sánh văn chương với các lĩnh vực khác của sự diễn tả con người.”
(Henry H.H. Remak, “Comparative Literature, Its Definition and Function”, 1961)
```
