Sụp Đổ Lê Triều: Những Nguyên Nhân Sâu Xa và Sự Thao Túng Lịch Sử
Khi đề cập đến sự sụp đổ của triều Lê cuối thế kỷ XVIII, hầu hết các sử gia đều cho rằng việc vua Lê cầu viện quân đội Trung Hoa can thiệp vào Đại Việt là nguyên nhân chính yếu. Việc nhờ vả ngoại bang để khôi phục giang sơn đã làm suy giảm uy tín và thiên mệnh đế vương của nhà vua.
Tuy nhiên, sự thật phức tạp hơn nhiều, ẩn chứa những lý do sâu xa hơn thế. Các sử gia Việt Nam đương thời – thực chất là sử quan triều Nguyễn – trong nỗ lực chính thống hóa triều đại Gia Long thống nhất đất nước, đã tìm cách hạ thấp không chỉ đối thủ là Tây Sơn mà còn phủ nhận tính chính đáng của triều Lê, vốn từng là chỗ dựa tinh thần cho chúa Nguyễn khi còn bôn ba phục quốc và cần sự ủng hộ của nhân dân Bắc Hà. Đến năm Nhâm Tuất [1802], Nguyễn Phúc Ánh vẫn sử dụng niên hiệu Cảnh Hưng trên mọi văn thư chính thức.
Sự Lãng Quên và Phủ Nhận Triều Lê
Việc hợp thức hóa triều đại mới đã đạt được nhiều thành công, khiến triều Lê gần như bị lãng quên trong suốt thế kỷ XIX, chỉ còn âm ỉ trong tâm khảm của một số nhà nho hoài niệm về quá khứ. Triều Lê vẫn còn được nhắc đến, nhưng Tây Sơn hầu như hoàn toàn bị cấm kỵ. Nếu có được đề cập, chiến thắng Kỷ Dậu [1789] là hình ảnh duy nhất còn sót lại, trong khi niên hiệu Cảnh Thịnh, dù kéo dài gần 10 năm, lại ít người nhớ tới. Giới sĩ phu coi triều Nguyễn là sự tiếp nối chính thức của triều Lê theo thứ tự Đinh, [Tiền] Lê, Lý, Trần, [Hậu] Lê, Nguyễn. Các triều đại ngắn ngủi như Hồ, Mạc hay Tây Sơn chỉ được xem là những triều đại ngụy.
Riêng Tây Sơn, triều đình Nguyễn cố tình làm như họ không hề tồn tại trong lịch sử, chỉ là một nhóm giặc lớn nổi lên bạo tàn rồi bị đánh dẹp bởi chúa Nguyễn.
Sự Tiếp Nối Lịch Sử và Những Khoảng Trống
Theo lẽ thường, triều Lê chấm dứt khi vua Chiêu Thống bỏ nước chạy trốn và vua Quang Trung có đủ chính danh để mở ra một triều đại mới. Không chỉ là quốc trưởng đứng đầu cơ cấu hành chính và quân sự, Nguyễn Huệ còn được nhà Thanh công nhận một cách chính thức, thậm chí còn được tôn vinh hơn cả các vua chúa triều Lê trước đó.
Dẫu vậy,Khâm định Việt sử thông giám cương mục, bộ sử lớn của nhà Nguyễn, vẫn úp mở coi triều Lê còn tồn tại trên hình thức một triều đình lưu vong cho đến khi vua Gia Long lên ngôi.Khâm định Việt sử thông giám cương mục(quyển 47) chỉ ghi chép đến thời điểm nhà Lê chấm dứt:
“Nhà Lê trên đây từ Thái Tổ, Mậu Tuất, năm thứ 1 [1418] đến Chiêu Tông, năm Bính Tuất, Quang Thiệu thứ 11 [1526] cộng 9 đời vua gồm 109 năm. Phụ vào đó, Mạc Đăng Dung 3 năm, Đăng Doanh 3 năm, Hậu Lê từ Trang Tông, năm Quý Tỵ, Nguyên Hòa thứ 1 [1533] đến Mẫn Đế năm Kỷ Dậu, Chiêu Thống thứ 3 [1789], cộng 16 đời vua, gồm 257 năm, tổng cộng tất cả là 372 năm.”
Cách ghi chép sử này tạo ra một khoảng trống hơn 12 năm (1789-1802) – thời gian nhà Lê đã sụp đổ nhưng vua Gia Long chưa chính thức lên ngôi. Để lấp đầy khoảng trống này,Khâm định Việt sử thông giám cương mụctường thuật những sự kiện liên quan đến nhóm người lưu vong ở Trung Hoa và sự khắc nghiệt của triều Thanh, cho đến khi hài cốt vua Lê được đưa về táng tại Thanh Hóa vào năm Giáp Tý [1804] nhờ sự khoan dung của triều đại mới.
Sự Khó Khăn Trong Việc Phục Dựng Lịch Sử
Do một giai đoạn lịch sử bị bỏ qua và triều đình liên tục tìm cách xóa bỏ những dấu vết, nhiều nhà nghiên cứu đã phải dựa vào các tài liệu thứ cấp, thường do những người không trực tiếp tham gia vào bộ máy hành chính cung cấp. Những phục dựng lịch sử này không tránh khỏi sự chủ quan và những chi tiết khó kiểm chứng.
Trong chiều hướng mới, để tìm lại giai đoạn “khuyết sử”, chúng ta cần dựa vào nhiều nguồn khác nhau từ các khu vực riêng rẽ. Trong cùng một thời điểm, trên đất nước Việt Nam hiện diện nhiều thế lực địa phương không đồng nhất, thường xuyên mâu thuẫn và tìm kiếm liên minh với bên ngoài để tăng cường sức mạnh.
Mạng Lưới Liên Minh Phức Tạp
Ở Gia Định, chúa Nguyễn Ánh liên kết với triều đình Chân Lạp, Xiêm La, các cộng đồng di dân và các quốc gia xa hơn như các nước Tây phương đã thiết lập đầu cầu ở Macao, Manille và các vùng lân cận. Đến thế kỷ XVII, một lượng lớn người Trung Hoa di cư vào phương Nam, hình thành các khu Hoa kiều khắp nơi, duy trì gắn kết bằng ngôn ngữ, tín ngưỡng, phong tục và lối sống riêng. Ở Xiêm La, nhiều dòng quý tộc địa phương có nguồn gốc từ Hải Nam, Phúc Kiến, Quảng Đông. Tại Việt Nam, các khu vực Hà Tiên, Gia Định cũng chịu ảnh hưởng trực tiếp và gián tiếp từ các nhóm thế lực và thương nhân Minh hương. Nhiều người thân cận của chúa Nguyễn có nguồn gốc Trung Hoa. Ngoài ra, các phái bộ truyền giáo từ phương Tây cũng tạo ra một mạng lưới rộng lớn khắp cả Đàng Trong và Đàng Ngoài, tìm cách gây ảnh hưởng với triều đình để thuận lợi cho việc truyền đạo.
Ở Bắc Hà, triều đình Tây Sơn cũng chinh phục các nhóm thiểu số phía tây ở Vạn Tượng, Trấn Ninh và chuẩn bị vươn tới Miến Điện để chống lại liên minh Xiêm La/Gia Định, nhưng chưa thành công. Triều đình Tây Sơn cũng thiết lập giao thiệp với Trung Hoa, dù thực tế không mấy hiệu quả.
Chính Sách Của Nhà Thanh
Sự liên kết phức tạp này khiến Trung Hoa áp dụng hai đường hướng cụ thể:
- Trên mặt đối ngoại, họ ve vãn và công nhận vua Quang Trung, giao tình càng trở nên khăng khít sau chuyến đi của phái đoàn Tây Sơn sang Bắc Kinh năm Canh Tuất [1790]. Ngoài việc đón tiếp nồng nhiệt và quà cáp hậu hĩnh, những đặc ân chưa từng có của vua Càn Long đối với vua Quang Trung đã nâng cấp Đại Việt lên hàng sủng phiên trong các nước chư hầu xung quanh.
- Về thương mại, triều đình Trung Hoa cho mở lại các cửa khẩu biên giới và công nhận Đại Việt toàn quyền kiểm soát các tuyến đường hàng hải ở vùng biển phía nam, đóng vai trò phên giậu cả trên bộ lẫn trên biển theo mô hình đồng tâm trong chính sách ki mi. Triều đình Tây Sơn cũng tận dụng cơ hội này để tạo ra một trung tâm thương mại làm trung gian cho các quốc gia muốn buôn bán với Trung Hoa.
Nhờ thế, vua Quang Trung vươn ra biển cả, bành trướng thế lực như một tiểu bá trong khu vực. Tuy nhiên, những lần thân chinh cầm quân ở Hạ Lào khiến Nguyễn Huệ mắc bệnh và qua đời khi chưa đầy 40 tuổi, dẫn đến sự suy bại nhanh chóng của cơ nghiệp vì nội bộ tranh giành quyền lực.
2. Về đối nội, chính sách đối với những người thất thế chạy sang Trung Hoa thể hiện sự trăn trở và mặc cảm của triều Thanh về thất bại quân sự. Khi đưa quân sang Đại Việt, chiêu bài “nhân nghĩa” được vua Càn Long nêu cao như một nhiệm vụ cơ bản đối với các nước chư hầu. Tuy nhiên, đạo lý tông phiên cũng có giới hạn và khi cảm thấy nguy cơ bị sa lầy, họ liền chuyển sang một hướng khác có lợi hơn.
Để giữ thể diện nước lớn, nhà Thanh bỏ rơi vua Chiêu Thống và vô hiệu hóa những người đi theo để lấy lòng triều đình Tây Sơn. Chính sáchan thápcủa Trung Hoa không nhằm tỏ lòng thương xót những người trước đây đã thần phục mình, mà là để giải thích cho vai trò của họ:
- Thu nhận những người chạy qua, phân loại theo thành phần và bố trí nơi ở, vừa giúp địa phương giải quyết vấn đề, vừa đẩy nhanh quá trình đồng hóa và hội nhập. Chỉ một thời gian ngắn, hầu hết nhóm nhà Lê đã có thể tự tồn như những người dân bình thường trên đất Trung Hoa.
- Bắt họ phải cạo tóc, thay áo theo tập tục Mãn Thanh, chấm dứt các hoạt động chống lại Tây Sơn. Vua Càn Long cũng sai Phúc Khang An gặp vua Lê (đã mặc y phục Mãn Thanh) để tuyên bố không còn yểm trợ họ nữa.
- Khi vua Quang Trung sang dự lễ Bát Tuần Khánh Thọ, vua Càn Long thỏa hiệp để đưa về bản quán những ai cam kết không tiếp tục chống phá triều đại mới, đồng thời yêu cầu triều đình Tây Sơn đưa thân nhân muốn đoàn tụ với gia đình sang Trung Hoa.
- Khi vua Lê và cận thần không đồng ý với các giải pháp này và yêu cầu triều đình Trung Hoa cắt một tỉnh thượng du cho triều Lê làm nơi thờ cúng tổ tiên (tương tự như nhà Minh trước đây ép nhà Lê cắt Cao Bằng cho nhà Mạc), vua Càn Long nổi giận và đày họ ra sa mạc Tân Cương, Mông Cổ. Những ai không chịu cắt tóc, thay áo bị giam cầm với án bất tuân.
Mọi việc chỉ thay đổi khi có những biến động chính trị ở cả Trung Hoa và Đại Việt.
Ở Trung Hoa, khi vua Gia Khánh lên kế vị, ông đã đảo ngược chính sách đối ngoại của vua cha (Càn Long) và những khó khăn nội trị khiến ông không còn quan tâm đến việc can thiệp vào các tiểu quốc phía nam.
Ở Bắc Hà, triều đình Tây Sơn phải đối phó với những nguy hiểm gần kề, từ bất ổn bên trong đến áp lực bên ngoài ngày càng gia tăng, khiến bang giao Thanh-Việt cũng trở nên lạnh nhạt. Chi phí quân sự tăng cao làm giảm hiệu quả phòng thủ trên biển và lực lượng Tây Sơn chỉ còn tập trung vào các phòng tuyến trên đất liền.
Khi chúa Nguyễn Phúc Ánh chiếm lại Phú Xuân, vua Cảnh Thịnh (Tây Sơn) cố gắng tìm kiếm sự bảo hộ của nhà Thanh, hoặc ít nhất là một nơi nương náu.
Tuy nhiên, triều đình Nguyễn đã đi trước một bước và đem ấn, sắc của nhà Thanh ban cho triều đình Tây Sơn như một bằng chứng về sự yếu kém của họ, đồng thời tố cáo việc họ dung dưỡng những kẻ phạm pháp từ nội địa chạy sang.
Vua Gia Khánh từ chối tiếp sứ thần Tây Sơn và ra lệnh đóng cửa quan để ngăn chặn anh em Nguyễn Quang Toản trốn sang. Nhận được tín hiệu “đèn xanh”, vua Gia Long tiến ra Bắc thu phục căn cứ cuối cùng của Tây Sơn. Dân chúng tự động bắt giữ vua Bảo Hưng (niên hiệu mới của Cảnh Thịnh) và giải về Thăng Long, chấm dứt một triều đại ngắn ngủi.
Nhìn từ nhiều góc độ, chỉ trong một thập niên, các thế lực tranh bá đồ vương từ Nam Quan đến vịnh Xiêm La đã phát huy tất cả tiềm năng để đạt được mục tiêu cuối cùng. Những liên minh chồng chéo khiến việc phân tích, gỡ rối càng thêm phức tạp và phân định thù bạn, đúng sai, chính tà thật không đơn giản.
Trong tập hợp ngắn này, chúng tôi chỉ nhìn lại đời sống và sinh hoạt của những người lưu lạc ra bên ngoài, nay đã vô can với biến chuyển, đổi thay ở trong nước. Họ sống như thế nào? Nỗ lực của họ đi về đâu?
Vua Chiêu Thống sống và chết trong vòng kiềm tỏa của nhà Thanh. Người vợ trẻ xa chồng xa con sống lẻ loi trong một ngôi chùa chờ đón linh cữu cố quân về nước. Một bầy tôi bị đánh lừa sang Trung Hoa bị cầm tù hơn mười năm vì không chịu cắt tóc đổi áo. Đó là những góc tối của xã hội trong một giai đoạn đầy sóng gió, nhiễu nhương.
NGUYỄN DUY CHÍNH
---(TríchDẫn nhập,Lê mạt sự ký: Sự suy tàn của triều Lê cuối thế kỷ XVIII, Nguyễn Duy Chính, DT Books&Nxb Khoa học xã hội, 10/2016, tr. 13-18.) ---
```
