An Chi – Người Tìm Kiếm Tri Thức Âm Thầm
Tôi nhận thấy rất nhiều độc giả, ngay khi có được số mới nhất của tạp chí Kiến thức ngày nay (hoặc mượn được), thường tìm đọc ngay mục “Chuyện Đông chuyện Tây” của An Chi. Dĩ nhiên, cũng có những người ưu tiên đọc các mục khác trước, ví dụ như những ai đang háo hức theo dõi phần tiếp theo của một câu chuyện đăng nhiều kỳ. Tuy nhiên, có thể khẳng định rằng sau đó, họ cũng sẽ tìm đến “Chuyện Đông chuyện Tây”.
Có một lần, khi tôi đi photocopy một bài viết mà tôi đồng tác giả với An Chi, người thợ máy photocopy ngạc nhiên hỏi tôi: “Thế ra anh quen cả cụ An Chi?”. Rõ ràng, nhiều người hình dung An Chi là một cụ già với mái tóc bạc phơ, trán hói, am hiểu sâu rộng, luôn đắm mình trong những đống sách cổ. Trong trí tưởng tượng của họ, An Chi gần như là một nhân vật huyền thoại, khó có thể tồn tại trong một thế giới còn nhiều điều giả dối, sách kém chất lượng và trí thức hời hợt.
An Chi (tên thật là Thiện Hoa, với bút danh Huệ Thiên được hình thành từ cách nói lái tên thật) thực tế chưa phải là một cụ già. Khi bắt đầu viết cho Kiến thức ngày nay vào năm 1990, anh mới chỉ bước qua tuổi năm mươi. Anh từng là học sinh của trường Chasseloup-Laubat ở Sài Gòn. Sau khi Hiệp định Genève được ký kết, anh quyết định chọn miền Bắc và đã kịp mua vé máy bay ra Hải Phòng trước khi hết hạn 300 ngày, mang theo thư giới thiệu của Đảng ủy Đặc khu (do anh tham gia đoàn thể học sinh kháng chiến ở Sài Gòn). Tuy nhiên, anh không sử dụng tờ giấy này, và có lẽ đó là một trong những nguyên nhân dẫn đến những khó khăn sau này của anh, bởi thời điểm đó vẫn còn những người (dù không nhiều) nghi ngờ về động cơ của những thanh niên có điều kiện lại chọn miền Bắc.
Sau khi tốt nghiệp trường Sư phạm Trung cấp Trung ương (Cầu Giấy, Hà Nội), anh được phân công dạy cấp hai ở Thái Bình. Nhưng chỉ sau sáu năm, anh bị đánh giá là có những tư tưởng không phù hợp và bị thôi việc. Không có nơi nương tựa, anh phải ở nhờ nhà một bác cấp dưỡng tốt bụng. Sau đó, anh xin được làm hợp đồng trong Trường Bồi dưỡng cán bộ giáo viên của tỉnh, đảm nhận việc mua than củi, gạo muối cho trường, cho đến khi được Bộ Nội vụ triệu tập lên Hòa Bình để học lớp chính trị của Trường 20-7 “dành cho cán bộ miền Nam vì lý do này hay lý do khác không còn trong biên chế nhà nước”. Sau đó, anh trở về Hà Nội học nghề thợ nguội và thợ tiện tại Nhà máy xe đạp Thống Nhất, rồi phụ trách bổ túc văn hóa tại nhà máy. Từ năm 1972, anh được chuyển đến Trường Học sinh miền Nam số 8 ở Tam Đảo (Vĩnh Phú). Khi miền Nam giải phóng, anh được chuyển vào Sở Giáo dục Thành phố Hồ Chí Minh rồi Phòng Giáo dục Quận 1, đảm nhận nhiều công tác khác nhau. Đến năm 1984, anh xin về hưu non để dành toàn bộ thời gian cho việc đọc sách và nghiên cứu những vấn đề mà anh đã quan tâm từ hai mươi năm trước, kể từ khi anh bị thôi việc.
An Chi luôn ấp ủ một lòng biết ơn sâu sắc đối với những người lãnh đạo đã thôi việc anh, bởi nhờ đó mà anh có cơ hội theo đuổi ước mơ lớn nhất của đời mình: học tập, học hỏi thực sự, học để tích lũy kiến thức và trở thành người có ích, chứ không phải để đạt được những bằng cấp hay danh hiệu.
Từ khi được giải phóng khỏi công việc giảng dạy, anh dành toàn bộ thời gian không phải lo toan việc mua than củi hay gạo muối để lao vào học tập, không ngừng tìm kiếm kiến thức về những lĩnh vực mà anh luôn khao khát. Ban đầu, anh tìm được một cuốn Thượng của bộ Từ hải và một cuốn từ điển chữ Hán dành cho học sinh của nhóm Phương Nghị. Từ đó trở đi, suốt gần 30 năm, anh không ngừng tìm kiếm sách vở để học hỏi về các khoa học xã hội và nhân văn, dù là trong khi làm thợ nguội, tham gia học tập chính trị hay đảm nhận công việc hành chính, anh đều tập trung toàn bộ tâm trí cho việc học. Và cũng như một quy luật, càng học, anh càng nhận ra sự hạn hẹp của kiến thức mình, nên anh chỉ thực sự cảm thấy được sống sau khi về hưu non và được ngồi suốt ngày bên bàn viết, giữa hàng ngàn cuốn sách quý mà anh đã tích lũy được trong suốt những năm tháng qua.
Từ khi Ban biên tập Tạp chí Kiến thức ngày nay giao cho An Chi phụ trách chuyên mục Chuyện Đông chuyện Tây, anh đã dành nhiều thời gian để trả lời những thắc mắc của độc giả về chữ nghĩa và tri thức nói chung. Anh nhận thấy đây là một công việc có ý nghĩa, mặc dù nó có thể làm giảm bớt thời gian dành cho những vấn đề mà anh chuyên tâm nghiên cứu từ lâu, đặc biệt là những vấn đề liên quan đến lịch sử tiếng Việt. Và dù anh biết rằng không ai có thể tự cho mình là một “nhà bách khoa” biết tất cả mọi thứ, nhưng những câu trả lời của anh trên tạp chí đã làm hài lòng phần lớn độc giả, bởi chúng đều là kết quả của quá trình nghiên cứu nghiêm túc và tinh thần trách nhiệm cao đối với khoa học và những người đã tin tưởng anh.
Thêm vào đó, lời văn của anh trong sáng, mạch lạc, đôi khi dí dỏm một cách tinh tế và sâu sắc, khiến việc đọc bài viết của anh trở thành một thú vui thanh cao.
Dĩ nhiên, tôi không dám khẳng định An Chi luôn đúng. Sai lầm là bản chất của con người. Anh không phải lúc nào cũng tìm được câu trả lời tối ưu có thể làm hài lòng những chuyên gia khó tính. Nhưng tôi tin chắc rằng một người đọc trung bình như tôi, khi đọc xong một đoạn giải đáp của An Chi, ít nhất cũng sẽ học được điều gì đó bổ ích, và đó là điều quan trọng nhất mà một tạp chí dành cho độc giả rộng rãi như Kiến thức ngày nay có thể mang lại.
Những bài trả lời ngắn gọn của An Chi đôi khi hé lộ những tia sáng của một tài năng thực thụ. Những ý kiến của anh về nguồn gốc Hán Việt của các yếu tố trong địa danh như Kẻ Sặt, Kẻ Noi (dựa trên chữ Giới 界); về nguồn gốc Hán Việt của chữ chiềng (dựa trên chữ Trình 呈); việc anh sửa chữa những sai sót quan trọng trong Từ điển Bách khoa Việt Nam về quốc hiệu Đại Nam; sự sai lệch trong cách dùng cụm từ “sau Công nguyên” và nhiều vấn đề khác, đều được anh chứng minh và trình bày một cách thuyết phục, khiến ngay cả các chuyên gia cũng phải đồng ý.
Nhiều bài giải đáp của An Chi mở ra những luận điểm khoa học quan trọng và thú vị, khiến người đọc phải tự hỏi tại sao chúng không được trình bày thành những chuyên luận. Chúng ta hãy kiên nhẫn chờ đợi. Những người như An Chi thường rất khắt khe với bản thân. Rồi sẽ đến ngày những chuyên luận ấy đủ chín muồi để tác giả cảm thấy có thể đóng góp vào nền khoa học nhân văn của đất nước. Nhưng dù chỉ có những tập Chuyện Đông chuyện Tây, tôi cũng đã học được rất nhiều từ anh. Và hơn thế nữa, cuộc đời của An Chi chính là một tấm gương sáng về ý chí vượt qua mọi khó khăn để đạt đến đỉnh cao của tri thức.
Cao Xuân Hạo
```
